Gotika

GOTIKA

Traje od XII – XV veka. Gotiku možemo tumačiti kao proizvod novog tumačenja sveta, koje se ogleda u nebeskoj i zemaljskoj hijerarhiji sveta. Nestaje strogi dualizam koji je do tad postojao. Materijalni svet je proizvod dobrote stvaranja Boga, a Bog više ne kažnjava nego prašta.

Gotička umetnost počinje u Francuskoj, tačnije u Ile-de-Franceu i širi se u celoj Evropi, poznata pod imenom Opus Modernum ili Francigenum (moderan ili francuski rad). Tek u renesansi dobija ime gotika, kao pogrdno ime za stil koji predstavlja poslednje razdoblje srednjevekovnog stvaranja, kao stil manje vredan, varvarski (gotski). Izraz «gotički» je prvenstveno skovan za stil u arhitekturi, a u arhitekturi se karakteristike ovog stila najlakše raspoznaju i dostižu svoju najvišu manifestaciju. Gotika počinje u arhitekturi. Gotička umetnost, kao ni jedan stil do tada, ima tačno određeno mesto i vreme postanka. Javlja se od 1137 – 1144 godine kada je opat Suger preziđivao (proširio i prepravio) opatijsku crkvu u Saint-Denisu, kada je kao savetnik Luja XVI iskovao savez monarhije i crkve i u slavu toga podigao ovu opatiju. Suger je želeo da ova opatija bude duhovno središte Francuske, najprestižnjia hodočasnička crkva, te žiža verskih i rodoljubivih osećanja.

Podela Gotike:

1. RANA GOTIKA, period od kraja XII do početka XIII veka

2. RAZVIJENA GOTIKA, XIII i XIV vek

3. POZNA (CVETNA) GOTIKA, XV i XVI vek

Gradovi postaju centri umetnosti, ali se umetnost i dalje smatra vidom zanata. Osobine: slobodnija kompozicija, proporcionalnost oblika, javlja se lična nota, osim verskih i profane teme (kalendari, zodijački znaci, profane ličnosti), sadržaji su humaniji (rođenje Hrista, Poklonjenje mudraca, krunisanje Bogorodice), simboliku zamenjuje naturalizam i realizam.

Gotička umetnost počinje kao lokalna forma, širi se po celoj Evropi, u XIII veku gubi svoju «uvoznu čar», a regionalne varijante preovlađuju, sredinom XIV veka ove varijante imaju jak međusobni uticaj, pa oko 1400. godine gotika predstavlja homogen, internacionalan stil. Ubrzo posle toga ovo jedinstvo se raspada. Italija sa Firencom stvara ranu renesansu, a Flandrija poznu gotiku.

VAJARSTVO

FRANCUSKA

Gotičko vajarstvo traje od 1150 – 1420. godine. Razvija se iz romaničkog vajarstva. Dostiglo vrhunac 1220 – 1420. godine. Do 1200. godine skulptura je bila strogo vezana za arhitekturu, a u poznoj gotici dolazi do odvajanja skulpture od arhitekture. Vajarstvo ostaje u sastavu arhitekture, ali gubi dekorativni karakter i arhaične stilizovane forme. Zagovara se trodimenzionalnost.

Stil XIII veka je idealistički, odlikuje se vedrinom, plemenitošću i duhovnošću, od XIV veka idealizam zamenjuje živopisni realizam. Skulptura je bila polihromna, al boje su nestale

Gotski vajani dekor: u okviru portala, prozora, na kapitelima, konzolama i drugo.

Pošto je gotičko vajarstvo počelo u Francuskoj, a bilo je većinom vezano za crkveni dekor, njegov razvoj možemo pratiti razvojem skulpture na portalima katedrala u Francuskoj.

Upoređenje gotskog sa romaničkim portalom:

novo osećanje za red, figure kao da stoje mirno

naglašava se simetrija i jasnoća, naspram zbijenosti

figure stoje kao samostalni entiteti, te nisu međusobno povezane

figure na dovratnicima su u suštini statue sa sopstvenom osnovom, to je prvi korak ka osvajanju monumjentalne skulpture. Kruti obličasti oblik stuba «pozajmljen» za ljudksu figuru uzrokovao je da ove skulpture budu apstraktnije nego romanske prethodnice, no one neće dugo održati tu nepomičnosti i neprirodnu srazmeru

glave figure na dovratnicima odišu plemenitošću i čovečnošću, naglašavajući realizam gotičkog vajarstva

figure na timpanonima međusobno «opšte» pogledom ili gestom

Rana faza zrele gotičke skulpture počinje 1195. godine kad su izgrađeni novi portali katedrale u Chartresu posle požara.

Simbioza statue i stuba se razlaže, širina figure i njihova detaljno obrađena postolja zasenjuju stub. Osa tela je slobodna, blago kriva u obliku slova S. Detalji su tačno odrađeni. Figura je živa, ali ne samo zbog realizma, već zbog vedre i uravnotežene slike čoveka koji taj realizam izražava.

Vrhunac gotičkog klasicizma 1225 – 1245. g., (na dovratnicima katedrale u Reimsu). Stubovi su totalno potisnuti, izraženija je krivina ose tela. Dominira profil, ali se radi i anfas. Draperija je bogato naglašena.

Početkom XIV veka nestaje i poslednji trag klasicizma iz gotičke skulpture. Figura postaje šupljikava i apstraktna. Izbočine su svedene na minimum, pa izgledaju kao linije, a ne kao zapremine. Statua je bestelesna, izvijena, nema više nikakve veze sa klasičnim kontrapostom. Gotički realizam je realizam «osobitog», usresređen na pojedinosti, a ne na celinu figure – «sladunjava elegancija». Najznačajnija dela ovog stila su skulpture manjih dimenzija. Statua je sačuvala emocionalnu draž – srž gotičke umetnosti. Dela:

Zapadni portal, katedrala u Chartresu, 1145 – 1170 g.

Portal južnog transepta, katedrala u Chartresu, 1215 – 1220 g.

Smrt Bogorodice, timpanon na portalu južnog transepta, Katedrala u Strasbourgu, 1220g.

Blagovesti i Poseta, zapadni portal katedrale u Reimsu, 1225 – 1245 g.

Melhisadek i Avram, unutrašnji zapadni zid katedrale u Reimsu

Pariska Bogorodica, početak XIV veka, Notre-Dame, Pariz

Širenje gotičkog vajarstva izvan Francuske posle 1200. godine:

ENGLESKA

Najbogatiji materijal nam pružaju grobnice, koje nisu uništili borci protivnika katolicizma, koje pokazuju pokojnika u snažnoj akciji palog junaka. Delo:

Grob viteza, 1230 – 1250. godine

NEMAČKA

Nemačko vajarstvo je manje bilo vezano za arhitektonski okvir. Najlepša dela su stvarana za unutrašnjost crkve. To prouzrokuje individualnost i izražajnu slobodu veću nego kod Francuza. Unosi se što veća emocionalna snaga u skulpturu.

Pred kraj XIII veka dolazi do nove vrste religioznih kipova namenjene za privatne potrebe vernika – Andachtsbild. Najkarakterističniji tip je Pieta (Bogorodica oplakuje Hrista u tragičnom realizmu), odraz mršavosti i splasnulosti. Dela:

Raspeće, na horskoj pregradi, katedrala u Naumburgu, 1250 – 1260 g., herojski i dramski patos

Judin poljubac, na horskoj pregradi, katedrala u Naumburgu, 1250 – 1260 g.

Ekkeheard i Uta, katedrala u Naumburgu, 1250 – 1260 g.

Pieta, početak XIV veka, statua u drvetu, Pokrajinski muzej, Bon

Tek posle 1350. godine javlja se ponovno osećanje za masivnost i zapreminu. Vrhunac je 1400. godine u doba «Međunarodnog stila». Figure postaju toliko velike da guše arhitektonski okvir. Najpoznatiji nosilac ovog stila je Claus Sluter, nizozemac, koji je radio u službi burgundijskog vojvode. Dela:

Portal kartuzijanskog manastira, 1385 – 1393 g., u Champmolu, kod Dijona, Claus Sluter

Mojsijev kladenac, 1395 – 1406 g., Kartuzijanski manastir u Champmolu, kod Dijona, Claus Sluter, remek-delo kasnogotičkog naturalizma, figure su toliko velike da skoro guše arhitektonski okvir

ITALIJA

Gotička skulptura kao i arhitektura u Italiji stoji po strani od čitave Evrope. Skulptura ima očigledan, jako izražen klasični stil. Statue u nišama, kao i reljefi manjih dimenzija, ističu ljudsko saosećanje, po čemu ovo i jeste gotička skulptura. U italijanskom gotičkom vajarstvu nalazimo i veoma razvijen crkveni mobilijar (predikaonice, horske pregrade, škrinje, nadgrobne spomenike). Najpoznatiji predstavnici su: Nicola Pisano (delovao 1258 – 1278. godine), Giovanni Pisano (sin), Arnolfo di Cambio.

Tokom druge polovine XIV veka severna Italija prihvata uticaje severno od Alpa, tzv «Međunarodnog stila», gde smo zapazili novo smelo naglašavanje prostornog okvira, mnogo prirodnije osećanje dubine i prvi put posle klasične antike doživljavamo pozadinu ploče, ne kao radnu površinu, već kao prostor iz kojeg izranjaju vajani oblici. Dela:

Mermerna predikaonica, 1259- -1260 g., krstionica Piza, Nicola Pisano

Rođenje Hristovo, 1265 – 1268 g., propovedaonica u katedrali u Sieni, Nicola Pisano

Grobnica kardinala de Brayea, 1282 g., San Domenico, Orivieto, Arnolfo di Cambio

Rođenje Hristovo, 1302 – 1310 g., na mermernoj predikaonici, katedrala Piza, Giovanni Pisano

Madona, 1315 g., mermerna statua, katedrala Prato,

Konjanička statua Cana Grande della Scala, 1330 g., nadgrobni spomenik, Muzej Verona

SLIKARSTVO (1200 – 1420 g.)

Za razliku od arhitekture i skulpture gotičko zidno slikarstvo se sporije razvijalo. Do zapostavljanja dolazi iz konstruktivnih razloga arhitekture katedrala – skeletni konstruktivni sistem gotičkih katedrala nije ostavljao mnogo površina za zidne slike.

Nasprot zidnom slikarstvu, tehnika vitraža (bojeno staklo) kao sastavnog dela gotičke arhitekture (skeletni sistem je stvorio ogromne prozore) doživljava puni razvoj, koji potiče iz romanike. U drugoj polovini XII veka vitraž postaje vodeća grana slikarstva zamenjujući iluminirane rukopise.

Vitraž: je tehnika bojenog stakla rađena ubacivanjem velikog broja komada bojenog stakla između olovnih traka. Dakle, nije se slikalo na staklu već pomoću stakla. Jedino fini detalji su naknadno slikani. Umetnik je sastavljao nacrt, slično nacrtu za slaganje pločica mozaika. Prozor čuva dvodimenzionalnost, nema pokušaja stvaranja dubine prostora. Kompozicija je apstraktna i monumentalna.

Od 1200 – 1250 g. je «zlatno doba bojenog stakla». Boje: rubin crvena, nijanse plave, jarko zelena i oker. Kompozicija je velika, kolorit sveden, nema nijansi, ni senke, olovne trake čine crtež.

Krajem XIV veka slabi kvalitet vitraža, rade se velike jednobojne sive površine stakla, sa malim minijaturama u obojenom staklu. Više je figura, manje su kompozicije, doslikavaju se elementi, puno je nijansi, čak i do 300.

U XV veku propada vitraž, traži se trodimenzionalna predstava.

Već od 1250g. u slikarstvu primat opet preuzimaju iluminirani rukopisi, ali sad već potpuno pod uticajem vitraža i vajarstva. Figure pokazuju karakteristike elegantnog stila (uticaj skulpture), utančanog i prefinjenog ukusa, zbog kojeg dvorska umetnost Pariza postaje uzor celoj Evropi. Do XIII veka iluminacija rukopisa je usresređena na pisarnice po manastirima. Figure su veće, reljefnije, okvir ne gospodari kompozicijom.

Slikarstvo na drvetu, mozaik i zidno slikarsto su tehnike koje nikad nisu uhvatile maha severno od Alpa, za razliku od Italije.

ITALIJA

Krajem XIII veka u Italiji dolazi do eksplozije stvaralačke energije u slikarstvu. Romaničke elemente, koji su se zadržali u italijanskom slikarstvu, preplavljuje novi talas vizantijskog stila. Ovaj novovizantijski stil, kojeg su Italijani zvali «grčki manir», se javlja ubrzo posle Četvrtog krstaškog rata (1202 – 1204 g.) i preovlađuje do 1300 godine. Veoma je temeljna apsorpcija vizantijske tradicije.

1300 g. gotički uticaj se proširuje i na slikarstvo i iz uzajamnog delovanja ovih elemenata javlja se novi revolucionarni stil. Predstavnici:

CENNI DI PEPPI – CIMABUE (delovao 1272 – 1302 g.)

Vodio je firentinsku slikarsku školu. Ponekad koristi «grčki manir». Bio je Giottov učitelj. Cimabue je slikar za koga je Giorgio Vasari rekao da je prvi slikar koji je raskinuo sa vizantijskom tradicijom. Poseduje snažan stil, bez kasnovizantijske linearnosti, te jak osećaj za plastičnost i patetičnost. Dela:

Madona na prestolu, 1280 – 1290 g., velika slika na drvetu, gore je završena na zabat

Raspeće Hristovo, pre 1284 g.

GIOTTO DI BONDONE (1267 – 1337 g.)

Bio je Cimabueov učenik u Firenci. Od početka je bio veoma blizak «grčkom maniru». Za njega ja 1440 g. Cennino Cennini (firentinac) rekao da je slikarsku umetnost sa grkog preveo na latinski. On je začetnik «ere slikarstva». Dela mu izgledaju životno.

Od Cimabua je nasledio smisao za monumentalnost razmera, bio je prvenstveno zidni slikar. Tradicionalnu šemu u pogledu prostora i narativih detalj Đoto je podvrgao korenitom uprošćavanju. Predio, arhitektura su svedeni na minimum. Fresco tehnika, sa ograničenom skalom i intenzitetom boja naglašavaju Đotvu jednostavnost.

Njegovo delo je snažno i on čini da smo mi učesnici, a ne posmatrači u delu. Oblicima daje snažnu trodimenzionalnost. Želja mu je da celinu obuhvatimo jednim pogledom. Originalan je i jedan od retkih ljudi u istoriji umetnosti koji je bio radikalni inovator. Kompozicija mu je savršeno usklađena sa emocionalnom sadržinom slike. 1334 godina je prekretnica, Đoto je postavljen na čelo radionice pri katedrali u Firenci. Dela:

Oplakivanje Hrista, 1305 – 1306 g., freska, kapela Arena, Padova

Madona na prestolu, 1309 g., slika na drvetu, galerija Uffizi, Firenca

DUCCIO DI BUONINSEGNA (1260 – 1318 g.)

On je osnivač i najslavniji predstavnik Sienske škole. On je siensko slikarstvo preveo sa vizantijske na gotičku tradiciju. Dučovo slikarstvo poseduje sjajnu senzitivnost, uz veličanstvenu upotrebu boje, elegantno oblikovanje i živahno pripovedanje. U Ducciovim rukama «grčki manir» nije više tako ukočen, krute uglaste draperije su talasaste i meke, senčenje zlatnim crtama svedeno je ne minimum, a figure su nežno zaobljene. Zadržao je gotički element – međusobno opštenje figura pogledom. Inovator je, jer je upotrebio novu vrstu slikarskog prostora. Prvi put u istoriji slikarstva uspeo je da dve figure postavi u arhitektonski okvir, tj. da on ne bude iza njih već da ih sadrži. Dela:

Madona na prestolu, 1309 g., srednja ploča oltara Maesta, muzej katedrale; Siena

Hristov ualzak u Jerusalim, sa poleđine oltara Maesta

Anđeo najavljuje Bogorodici Smrt, sa oltara Maesta

SIMONE MARTINI

Dučov naslednik. Dela:

Prestolje mudrosti, 1315 g., Siena, freska

Put do Golgote, 1340 g., slika na drvetu,

PIETRO i AMBROGIO LORENZETTI

Pietro je ostvario da površina slike dobije odliku providnog prozora kao u stvarnosti. To je uspio kombinujući Dučov arhitektonski slikarski prostor i Đotov vajarski slikarski prostror. Dela:

Rođenje Bogorodice, 1342 g., triptih, Pietro L:

Dobra i zla uprava, 1338 – 1340 g., freska, Siena, Ambrogio L.

FRANCESCO TRAINI

Dela:

Trijumf smrti, 1325 – 1350 g., freska, Piza, Camposanto

Trijumf smrti, 1325 – 1350 g., sinopija, Piza, Camposanto

GOVANNI DA MILANO

Dela:

Pieta, slika na drvetu, 1365 g.

Prve četiri decenije Firenzu i Sienu pogađaju niz katastrofa, pa se javljaju nove tema u slikarstvu – trijumf smrti. Sinopije su skice crvenom bojom na malteru preko kojih su se slikale freske.


SEVERNO OD ALPA (FLAMANSKO SLIKARSTVO)

U drugoj polovini XIV veka gotičko slikarstvo je bilo određeno uticajem velikih Italijana. Karakteristični su fantastični crteži – drolories (lakrdije) na marginama iluminiranih rukopisa. Sadrže niz motiva: fantazija, basna, groteska, šala. 1400 g. vlada «međunaraodni stil». Minijature su glavni vid slikarstva severno od Alpa.

JEAN PUCELLE

Dela:

Blagovesti, 1325 – 1328 g., rađeno u Parizu, delo sa lakrdijama

MELCHIOR BROEDERLAM

Dela:

Sretenje i bekstvo u Egipat, 1394 – 1399 g., slika na drvetu, naivan arhitektonski prostor, liči na kuću za lutke, utančanost modelovanja

BRAĆA IZ LIMBOURGA

Delo:

Minijature iz kalendarskog molitvenika, Les tres riches heures du Duc de Berry, 1413 – 1416 godine,

Minijatura Januar, jedini gruoni prizor u enterijeru

Minijatrura Februar, najstariji oredeo sa snegom u istoriji umetnosti

Minijatura Oktobar, tema je sejanje ozimog žita, prikaz gotičkog Louvrea, prvi put senke na tlu posle klasične antike

GENTILE DA FABRIANO

On je najveći slikar «međunarodnog stila». Dela:

Rođenje Hristovo, slika na drvetu, svetlost gospodari celom slikom, ona je nezavisan činoic, jako senčenje

Poklonjenje mudraca, slika na drvetu