Rimski Imperatori

Julije Cezar Oktavijan


Cezar August, u ranom životu poznat kao Gaj Oktavije, a nakon usvojenja od strane Gaja Julija Cezara i kao Gaj Julije Cezar Oktavijan (23.9. 63. p.n.e. - 19.8. 14. n.e.), bio je rimski vojskovođa i državnik koji je postao prvi rimski car. Nakon njega su se svi rimski carevi nazivali "Cezar August".


Drugi trijumvirat

Nakon Cezarovog ubistva njegovi atentatori Brut i Kasije su napustili Rim i otišli na Istok. Senat se ponadao da će državu osloboditi utjecaja cezarovaca, među kojima su najuticajniji bili Cezarov vojskovođa i konzul iz 44. god. st. e. Marko Antonije, te Marko Emilije Lepid, zapovednik konjice. Treći je bio Gaj Oktavije, tada 19-godišnjak, kojega je Cezar svojim testamentom usinio i odredio za glavnog naslednika i koji je tada uzeo ime Gaj Julije Cezar Oktavijan. Svaki od njih je zapovedao nekim vojnim jedinicama sastavljenim od Cezarovih veterana. Uprkos manjim antagonizmima među njima, slični su ih interesi približili jedan drugome. Blizu Bononije (današnje Bolonje) 43. st. e. javno su sklopili savez, poznat kao drugi trijumvirat, s ciljem da se bore protiv republikanaca i osvoje vlast. U Rimu su isposlovali zvanično priznanje svoje vlasti kao trijumviri za uređenje države (tresvĭri reipublĭcae constituendae), a zatim su proglasili proskripcije i krenuli u obračun sa svojim protivnicima. Ubijeno je oko 300 senatora i 2.000 vitezova, među njima i Ciceron. Stradalo je mnogo nevinih ljudi, jer su radi nagrade i iz lične mržnje robovi prijavljivali svoje gospodare, a deca svoje očeve. Za to su vrijeme Brut i Kasije organizovali u Grčkoj znatnu vojsku. Antonije i Oktavijan prebacili su se u Grčku i 42. st.e. kod Filipa u Makedoniji izvojevali pobjedu nad republikanskom vojskom. Brut i Kasije izvršili su samoubistvo.

Trijumviri su podelili provincije, tako da je Oktavijan dobio zapadne pokrajine s Ilirikom, Antonije istočne s Egiptom, a Lepid Afriku. Ali građanski rat time nije bio završen. Pompejev sin Sekst uspeo se nakon bitke kod Munde skloniti u severnu Hispaniju, gde je sakupio velike pomorske snage od pristaša republike i odbjeglih robova, te je s pomoću tih snaga stalno ometao dovoz hrane u Italiju. Pod zapovjedništvom Marka Vipsanija Agripe novoizgrađena Oktavijanova flota je 36. st.e. porazila Pompejevu mornaricu, a on je pobjegao u Aziju, gde su ga ubile pristalice Marka Antonija. Tada je Lepid pokušao zauzeti Siciliju, ali je Oktavijan pridobio za sebe njegove vojne jedinice. Lepid se nakon toga potpuno povukao iz političkog života, ali je do kraja života ostao na položaju vrhovnog svestenika. Tako su Oktavijan i Antonije ostali jedini vladari u državi.

Građanski rat Oktavijana i Antonija

Antonije je 34. st.e. upoznao egipatsku kraljicu Kleopatru i uzeo je za ženu, premda je već bio oženjen Oktavijanovom sestrom. Osim toga, predao je Kleopatri neke zemlje koje su se smatrale rimskim teritorijim. U Rimu je raslo nezadovoljstvo tim Antonijevim potezima. To je iskoristio Oktavijan, koji je isposlovao kod senata da se Kleopatri objavi rat. Do raskida između Antonija i Oktavijana došlo je 32. godine. Antonijevim pristašama bilo je dopušteno da napuste Rim, posle čega je Rim ostavilo oko 300 senatora, među kojima i oba konzula. Oktavijan je objavio Antonijev testament, čuvan u hramu Veste. U tom je testamentu Antonije molio da se Kleopatrom bude pokopan u Egiptu, priznavao je Cezariona (sina Kleopatre i Cezara) za pravog Cezarovog sina te svojoj deci rođenoj od Kleopatre dodeljivao ogromne darove. Do sukoba između dve protivničke strane došlo je 31. st. e. blizu obala zapadne Grčke, kod rta Akcija. Već na početku bitke Kleopatra je napustila poprište bitke i krenula svojom lađom natrag. Za njom je krenuo i Antonije. Neko vrijeme njegova se vojska borila bez zapovjednika, a zatim je prešla na Oktavijanovu stranu. Napad na Egipat Oktavijan je preduzeo 30. st.e. Otpor Antonija i Kleopatre ugušen je bez teškoća. Antonije je izvršio samoubojstvo, a njegov primjer ubrzo je sledila i Kleopatra. Osvajanje Egipta donelo je Oktavijanu ogroman plen, koji mu je omogućio da isplati vojnike i sve dugove. U Rim se vratio 29. st.e. kao potpuni gospodar čitave rimske države. On će pod imenom Augustus (»Uzvišeni«) organizovati nov oblik državnog uređenja ― carstvo.

Principat

Italsko je društvo nakon dugog perioda građanskih ratova težilo miru, pa je pax Romāna bila parola pod kojom je Oktavijan ujedinio različite slojeve društva. Najaktivniji Oktavijanovi protivnici izginuli su u ratovima, a oni preživjeli bili su politički oslabljeni i demoralizirai. Nemiri i ratovi pridonijeli si popularizaciji ideje o prošlim sretnim vremenima i o jednostavnom životu pobožnih predaka. U skladu s takvim tendencijama ponaša se i Oktavijan, pa je jedna od njegovih prvih mera po povratku u Rim (29. st.e.) bila restauracija hramova.

Iako je jedini u državi posedovao vojnu moć, Oktavijan nije želeo biti vojni despot, nego uspostaviti najbolju moguću civilnu vlast, ali tako da ne otvori prostor za nove građanske sukobe. Oktavijan je naredio masovnu demobilizaciju, a zatim je reformisao sastav senata. U novom spisku senatora Oktavijanovo je ime stavljeno na početak, pa odatle njegova titula princeps senātūs. U doba republike princepsi senata nisu imali nikakvih posebnih ovlaštenja, osim što su u senatu prvi glasali. Oktavijanova titula princepsa, međutim, ne označava više samo prvog u senatu, nego i prvog u državi, pa je i oblik vladavine koji je zaveo u istoriji poznat kao principat.

Oktavijan je 27. st. e. proglasio uspostavljanje republike i odrekao se vlasti, ali mu je senat izglasao nova ovlaštenja i dodelio mu naziv Augustus (»Uzvišeni«), po kojem će otada biti poznat. Uspostavljanje republike bilo je samo privid: 23. st. e. dodjeljuje mu se doživotno vrhovno vojno zapovedništvo (imperium maius). On stavlja naziv imperātor u svoju titulu na prvom mjestu, i otada se svi kasniji rimski carevi nazivaju imperatorima. Druga važna funkcija koju je August uzeo doživotno bila je tribunska vlast (tribuncia potestas), čime je želeo simbolizirati demokratsko poreklo svoje vlasti i svoju ulogu u zaštiti građana. Kada je umro Lepid, postao je pontĭfex maxĭmus; 8. god. st. e. osmi mesec u godini nazvan je po njemu august; 2. st. e. dodjeljen mu je naziv pater patriae (»otac domovine«).

August je zadržao republikanske državne ustanove, ali se njihova uloga značajno promenila. Najviši organ rimske države ― senat, koji je u republici odlučivao o unutarnjoj i spoljnoj politici te o pitanjima kulta i finansija, dobija sada zakonodavne i sudske funkcije. Njegove odluke imaju snagu zakona i, premda je formalno smatran najvišim državnim organom, on je poslušno primao Augustove predloge i radio prema njegovim uputama. Godine 27. st. e. provincije su podeljene na senatske i carske. Prihodi iz prvih pritjecali su u senatsku blagajnu (aerarium) i njima je raspolagao senat, ali uz carev nadzor. Prihodi iz carskih provincija pritjecali su u carsku blagajnu (fiscus) i njima je raspolagao sam car.

Narodne skupštine su se i dalje sastajale i na njima su se donosili zakoni koje bi predlagao sam car ili drugi magistrati. One su birale i magistrate, ali izbori nisu bili slobodni, nego se glasalo samo za one kandidate koje je predlagao sam August po pravu preporuke (ius commendatiōnis).

Magistrature su također formalno zadržane, ali su izgubile svoj raniji značaj. Osim dva redovna konzula (consŭles ordinarii), birani su i drugi parovi koji su se tokom godine smjenjivali po određenom redoslijedu i zvali se consŭles suffecti. Cenzura je izgubila značaj, jer je cenz i spiskove senata vršio sam August. Sudski poslovi pretora takođe su prešli u nadležnost cara i njegovih stalnih sudskih komisija (quaestiōnes perpetuae). August je sudio krivična dela, napose tamo gde je bila predviđena smrtna kazna. Uz već postojeće magistrature u Augustovo se doba počinje snažno razvijati državni činovnički aparat. Iz redova senatora biran je prefekt Rima (praefectus urbis), koji je bio zadužen za očuvanje mira i reda u gradu. Upravnici carskih provincija (legāti) takođe su birani iz senatorskih redova. Najvažnija funkcija na koju su birani pripadnici viteškog staleža bio je položaj zapovednika pretorijanske garde (praefectus praetorio). Pretorijanci su bili lična careva vojska, neka vrsta policije koja je čuvala samog cara i nadzirala red u Rimu i Italiji. Važna je bila i funkcija prefekta Egipta koji je ovom provincijom upravljao kao ličnom carevom imovinom. Prokuratori su se starali za ubiranje poreza i upravljali su manjim provincijama.

Carska porodica i kult cara

Počevši od Augusta uvedena je još jedna novina, koja je ranije bila nezamisliva i potpuno strana republikanskom uređenju, naime prijelaz na nasledni oblik vlasti. August je pobjedu izvojevao delom i zato što je bio Cezarov naslednik, pa je i sam pokazivao znatnu brigu oko vlastitoga naslednika. Članovi carske obitelji su bili u privilegiranom položaju i dodjeljivane su im raznovrsne političke i vojne dužnosti. August nije imao muških potomaka, a unutarnje intrige, naročito oko njegovog naslednika, u kojima je glavnu ulogu imala njegova treća žena Livija, bile su daleko od službeno proklamiranih etičkih vrednosti.

Za neprocjenjivi dar mira mnogi pojedinci, pa čak i cele zajednice, u Italiji i drugde, spontano su izražavali svoju zahvalnost obožavajući Augusta i njegovu porodicu kao božanstva. Međutim, i zvanično je ohrabrivan kult cara kao fokusa zajedničke lojalnosti u šarolikom carstvu. Da bi se naglasila prevlast Italije, u provincijama je zvanični kult bio posvećen Romi i Augustu (Roma et Augustus). Kada je trebalo slaviti taj kult, predstavnici provincijskih zajednica sastajali bi se na skupštini (consilium provinciae) i odande ponekad, pored poruka zahvalnosti, caru upućivali i žalbe. Ovaj je sistem nastao u istočnim oblastima, gdje je odavno postojao običaj da se vladari obasipaju božanskim počastima. Na zapad se širio veoma sporo, ali je 12. godine st.e. u galskom gradu Lugdunu postojala skupština za tri carske provincije u Galiji. U Italiji je zvanični kult bio posvećen Augustovom geniju (genius Augusti), a u samom je Rimu bio spojen sa kultom duha predaka (Lares compitāles). Njegovi glavni sveštenici (sevĭri Augustāles) bili su obično oslobođenici. I senat i car imali su vrhovnu kontrolu nad tom ustanovom: senat je mogao odbiti posthumnu deifikaciju cara (njegovo proglašenje za božanstvo), a car je mogao prihvatiti ili odbiti predlog iz neke provincije da se ustanovi kult cara ili da se izgradi hram za taj kult, te predloge oko obrednih detalja.

Procvat kulture i umjetnosti

Dugotrajno razdoblje mira u doba Augustove vladavine veoma se povoljno odrazilo na razvoj kulture i umetnosti. U to doba svoj najveći procvat doživljava rimska književnost, napose poezija. Jedan od bliskih Augustovih prijatelja bio je bogati vitez Gaj Cilnije Mecenat, koji je kao veliki ljubitelj umetnosti uviđao i njenu propagandnu snagu u slavljenju careve politike. On je oko sebe okupio i materijalno pomagao krug pesnika, među kojima su bila imena iz samog vrha cele rimske književnosti: Vergilije, Horacije i dr. U to vreme stvaraju Tibul, Propercije i Ovidije, te istoričar Tit Livije. Nastavljajući se s jedne strane na sopstvenu tradiciju, a s druge strane prihvatajući utjecaje grčke umetnosti, književnost toga doba se u spokoju »augustovskoga mira« (pax Augusta) razvila do svoga vrhunca, pa se to razdoblje obično i naziva »zlatnim vijekom« rimske književnosti. Autori u svojim delima često veličaju Augusta i njegovu vladavinu slaveći stare ideale koje je August želeo obnoviti svojim političkim programom.

Osim književnosti veliki procvat u Augustovo doba doživljavaju arhitektura i likovne umjetnosti. Prema rečima starih pisaca, Rim je iz grada od opeke prerastao u grad od mramora. Podižu se pozorišta, vodovodi, terme, hramovi. Mnoge građevine finansirao je Augustov vojskovođa i zet Marko Vipsanije Agripa, koji je dao sagraditi i velelepni hram svih bogova ― Panteon. I Forum je obnovljen i ukrašen novim zgradama. Posebno je mesto zauzeo »Žrtvenik mira« (Ara Pacis), bogato ukrašen ornamentima i bareljefima. Na njemu je blagostanje i plodnost italskog tla prikazivala je personifikacija Italije kao žene-hraniteljke. Drugi sačuvani reljef prikazuje Augustovu porodicu u verskoj povorci. Sva ova dela trebalo je da odražavaju snagu Rima i uzvise julijevsku porodicu i samog Augusta.

Res gestae divi Augusti

August se okušao i u književnosti: prema antičkim svjedočanstvima, napisao je jednu manju pjesmu, zbirku epigrama i druga manja djela, ali nam se ništa od toga nije sačuvalo. Za istoriju rimske književnosti od velike je važnosti njegov autobiografski spis u kojem je opisao svoja politička i vojna djela. Taj je spis bio uklesan pred carevim mauzolejem u Rimu, odakle je prepisivan i postavljan po mnogim gradovima Carstva. Jedan takav prepis otkriven je 1555. godine u Ankari, pa mu odatle i naziv Spomenik iz Ankare (Monumentum Ancyranum). Za njegovo je otkriće bio zaslužan i hrvatski humanist Antun Vrančić. Drugi mu je naziv, po samoj sadržini, Djela božanskog Augusta (Res gestae divi Augusti).

[You must be registered and logged in to see this link.]

Tiberije




Tiberije Klaudije Neron Cezar (lat. Tiberius Claudius Nero Caesar, rođen 42. st.e., vladao od 14. n.e., umro 37. n.e.) bio je rimski car, naslednik Oktavijana Avgusta.
Nakon perioda Avgustove vladavine, koji predstavlja prelazno doba s republike na monarhiju, počinje period ranog Rimskog Carstva. Prema odredbama Avgustovog testamenta, vlast je prešla na njegovog pastorka Tiberija. Tiberije je bio iskusan vojskovođa i diplomata. On je podvlačio da prema senatu nastavlja politiku svog prethodnika. Jedna od prvih njegovih mera bilo je jačanje vlasti senata. Pod Tiberijem su prestale da se sastaju izborne komicije, a izbor magistrata prelazi na senat, tako da senat sada postaje i izborno i zakonodavno telo. Prve godine Tiberijeve vladavine obeležene su slogom između senata i cara, ali se ona zatim narušava. Tiberije nije hteo da prima nove titule, odbio je da naziv imperatora učini delom svoga imena , a odbio je da primi i počasnu titulu oca domovine. On se prvih godina vladavine trudio da podvuče svoju lojalnost prema senatu. Ali već 15. god. n. e. dato je novo tumačenje starom zakonu o uvredi veličanstva: ranije su se po tom zakonu kažnjavali oni koji bi uvredili veličinu rimskog naroda time što su počinili izdaju, podsticali plebs na pobunu ili loše upravljali državom, dok su se sada za uvredu veličanstva počeli najpre optuživati oni koji su vređali uspomenu na Avgusta, a zatim i oni koji su se zamerili samom Tiberiju.

Ubrzo posle Avgustove smrti izbio je ustanak panonskih legija (14. n. e.), izazvan teškim položajem vojnika, koji su tražili povećanje plate, skraćenje vojnog roka i otpuštanje isluženih veterana. Ustanak je ugušio Tiberijev sin Druz. Gotovo istovremeno i zbog istih razloga izbio je i ustanak rajnskih legija. Vojnici su hteli da za cara proglase popularnog Germanika, koga je po Avgustovom naređenju Tiberije još ranije posinio. Germanik nije prihvatio carski položaj, ali je zadovoljio zahteve vojnika i ubedio ih da treba uspostaviti disciplinu i izdati inicijatore ustanka.

Posle toga Germanik preduzima pohode protiv Germana, ali je ubrzo opozvan u Rim, te su pohodi preko Rajne bili obustavljeni. Germanik je ubrzo, verovatno zbog svoje velike popularnosti koja je mogla ugroziti i samog Tiberija, udaljen iz Rima: njemu su povereni zadaci na Istoku. Tamo je Germanik na jermenski presto doveo rimskog štićenika, regulisao odnose između Rima i Partije, te Kapadokija i Komagena pretvorio u rimske provincije. To je bilo sasvim u skladu s Avgustovom preporukom da granice carstva ne treba dalje širiti, jer su to već bila zavisna kraljevstva za koje je bilo planirano da u pogodnom trenutku budu pripojene rimskoj državi. Zatim je Germanik otišao u Egipat, a onda se vratio u Siriju. U Antiohiji se 19. n. e. iznenada razboleo i umro. U Rimu se pojavila sumnja da ga je otrvovao namesnik Sirije po carevom naređenju. Posle Germanikove smrti pogoršali su se odnosi između senata i Tiberija.

U provincijama je dolazilo do ustanaka. Pobuna u Galiji, izazvana teretom poreza, izbila je 21. n. e. Glavnu ulogu u ustanku imala su plemena Edua i Trevera, kojima su počela da se pridružuju i druga plemena. Ustanak je bio ugušen uz pomoć nekih vođa galskih plemena. Ustanak u Numidiji, na čijem je čelu bio Takfarinat, trajao je od 17. do 24. n. e.

Finansijske je teškoće rimska država osećala još u poslednjim godinama Avgustove vladavine. Tiberije je, naročito u prvim godinama svoje vlade, pokazivao veliku štedljivost i ekonomičnost. Uobičajene distribucije žita plebsu su zadržane, ali su ređe i s manje raskoši priređivane predstave. Ekonomske teškoće izazvao je nedostatak novca u opticaju. Posebnu je oštrinu dostigla finansijska kriza iz 33. n. e., čiji je povod bila odluka da se otpočne s borbom protiv zelenaštva: tada su preplašeni poverioci zatražili povratak zajmova, novac je usled toga počeo da iščezava, i kako su mnogi dužnici istovremeno prodavali svoje parcele, pala je cena zemljištu; zbog toga je veliki broj porodica propao. Kriza je zaustavljena kada je Tiberije, da bi održao valutu, uneo u menjačnice 100 miliona sestercija. I pored nedostatka novca, Tiberije nije hteo da povećava poreze. Za njegove vladavine pozvan je na odgovornost zbog iznuđivanja i zloupotreba u provincijama veliki broj upravnika provincija.

Tiberije je sebi približio prefekta pretorija (praefectus praetorio), viteza Elija Sejana, koji je uskoro stekao ogroman uticaj na dvoru i u državi. On je otrovao Tiberijevog sina Druza, želeći da sebi obezbedi presto, a ubrzo su počeli i procesi protiv istaknutih senatora, koji su se završavali progonstvima i pogubljenjima praćenim konfiskacijom imovine. Tiberije je 26. n. e. napustio Rim i otišao u Kampaniju, a 27. n. e. na ostrvo Kapri, gde je živeo usamljeničkim životom, upravljajući Carstvom putem prepiske, pošto je u Rimu ostavio gradskog prefekta. Udarac za cara bilo je otkriće zavere koju je protiv njega pripremao Sejan, želeći da se osloni na pretorijansku gardu. Sejan je bio pogubljen, a surovo su kažnjavani i svi koji su se caru činili sumnjivim. Prema jednoj antičkoj tradiciji, cara je na spavanju ugušio prefekt pretorijanaca Makron. Verovatnije je, međutim, da je Tiberije umro od starosti.

Najmračnijim mogućim tonovima, svakako ne bez preterivanja, opisali su Tiberijevu vladavinu Tacit i Svetonije

[You must be registered and logged in to see this link.]

Kaligula




Kaligula, pravim imenom Gaj Cezar (lat. Gaius Iulius Caesar Germanĭcus, rođen 12. n. e, stupio na presto 37. godine, ubijen 41. godine), bio je treći rimski car, naslednik Tiberijev.

Nakon Tiberijeve smrti 37. n. e. vlast je prešla na Germanikovog sina Gaja Julija Cezara, prozvanog Kaligula (Caligŭla »vojnička čizmica«) zbog toga što je živeo među vojnicima u logorima rajnske vojske. Svoju vladavinu započeo je amnestijom svih onih koji su bili osuđeni pod Tiberijem, čije je odluke proglasio za nevažeće. Potkazivači su bili kažnjeni, a zakon o uvredi veličanstva prestao je da se primenjuje.

Kaligula je trošio ogromna sredstva za priređivanje predstava i podizanje novih građevina. Prvi period njegove vladavine obeležen je slogom sa senatom, ali je mladi car ubrzo počeo da pokazuje težnju za zloupotrebom vlasti. Otpočeli su progoni, u prvom redu senatora. Kaligula je za sebe zahtevao počasti koje se iskazuju bogovima, zaveo je poseban ceremonijal, duboke naklone, celivanje nogu, što je bio istočnjački običaj na grčkom nazvan προσκύνησις, itd. Da bi popunio ispražnjenu državnu blagajnu, konfiskovao je imovinu osuđenih, organizovao prinudne licitacije, te provincijama nametnuo ogromne poreze.

Na zapadnim granicama Kaligula je pokušavao da ponovo krene putem osvajanja, ali njegov pohod protiv Germana nije doveo ni do kakvih bitnih rezultata. Ostali su neostvareni i njegovi planovi da jednu ekspediciju otpremi u Britaniju. U Judeji i Aleksandriji carevo nepoštovanje jevrejskih običaja gotovo je izazvalo ustanak.

Kaligulina tiranska vladavina (Odĕrint dum metuant, »Neka me mrze, samo dok me se plaše«, navodno je govorio) te dopuštanje robovima da potkazuju svoje gospodare izazvali su nezadovoljstvo kako senata, tako i komandnog osoblja pretorijanaca, a nije nedostajalo ni onih koji su mislili da je car duševno oboleo. Protiv Kaligule sklopljena je zavera i 41. godine n. e. ubio ga je pretorijanski vojni tribun Kasije Hereja.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Klaudije


Klaudije, punim imenom Tiberije Klaudije Neron Germanik (lat. Tiberius Claudius Nero Germanĭcus, rođen 10. god. st. e., stupio na presto 41. god. n. e., umro 54. godine), bio je rimski car, naslednik Kaligulin.
Posle ubistva Kaligule neki su senatori pomišljali na proglašenje republike, dok su drugi hteli da izaberu cara koji bi bio njima po volji. Ove sporove prekinuli su pretorijanci koji su za cara proglasili Klaudija, Kaligulinog strica i Germanikovog brata. Senat je morao da potvrdi ovaj izbor pretorijanaca. Klaudije je amnestirao one koji su osuđeni pod Kaligulom i ukinuo odluke svog prethodnika. U prvo vreme vladao je u slozi sa senatom, ali ga je pokušaj ustanka u Iliriji 42. n. e., koji su podržavali neki senatori, naterao da izmeni politiku prema aristokratiji. Prema plebsu nastavio je Avgustovu politiku, trošeći velika sredstva za predstave.

Razvoj carske birokratije u principatu doveo je do podele na tri kancelarije pod Klaudijem: ab epistŭlis, koja se starala o carevim naredbama, a libellis, koja je primala i razmatrala žalbe, i a rationĭbus, koja je upravljala carskom imovinom. Na čelu sve tri kancelarije bili su oslobođenici. To su bile ustanove koje su zavisile lično od cara i koje su igrale veliku ulogu u državnom životu.

Klaudije sprovodi novu politiku prema provincijama. Judeja je za neko vreme ponovo pretvorena u vazalnu kraljevinu, za čijeg je kralja Klaudije postavio svog prijatelja Heroda Agripu, ali je posle Herodove smrti Judeja ponovo postala prokuratorska provincija. Klaudije je 48. n. e. u senatu sproveo odluku da se stanovnicima Galije dodeli ius honōrum, tj. pravo da budu birani za senatore. Kao prvi u senat su uvedeni Edui; time je bio udaren temelj uvođenju u senat bogatih i uglednih stanovnika i drugih provincija.

U spoljnoj politici, Rimljani su se pod Klaudijem trudili da ometu ujedinjenje germanskih plemena, podržavajući sukobe među raznim plemenima, kao i dinastijsku borbu koja je vođena u samim plemenima. U zemlji Ubijaca osnovana je 50. n. e. colonia Agrippina (danas Keln), koja je ubrzo postala centar romanizacije Germana. Klaudije je 43. n. e. preduzeo pohod na Britaniju i zauzeo njen južni deo. Sa severnim plemenima Rimljani su morali da vode dug i uporan rat. U osvojenom delu osnovana je kolonija veterana Camulodunum (današnji Colchester), koja je zajedno sa trgovačkim gradom Londinijem (Londinium, današnji London) postala centar rimske civilizacije. U Africi je pod Klaudijem završeno pokoravanje Mauretanije (45. n. e.), koja je podeljena na dve carske provincije kojima su upravljali prokuratori ― Mauretanija Tingitanska i Mauretanija Cezarijska. Pod Klaudijem je prestala da postoji i Tračka kraljevina (46. n. e.), čiji je jedan deo pripao Meziji, dok je od drugog obrazovana prokuratorska provincija.

Tokom cele Klaudijeve vladavine vidljivo je jačanje carske vlasti, što je dovelo do zaoštravanja odnosa između senata i cara, tako da su i pod Klaudijem donošene smrtne presude osobama osumnjičenim za opozicionarsko raspoloženje. Veliku ulogu imali su pod Klaudijem moćni oslobođenici, naročito Palant i Narcis, koji su uzimali i aktivnog učešća u dvorskim poslovima. Intrige u carskoj porodici izazivaju opšte zgražanje. U razvratu prednjači Klaudijeva žena Mesalina, od koje se car razveo i koja je na kraju primorana na samoubistvo. Nakon toga Klaudije se oženio Agripinom Mlađom, Germanikovom kćerkom i svojom nećakinjom, za šta je doneta specijalna senatska odluka. Agripina je uklonila niz osoba koje joj nisu bile po volji, a na njeno insistiranje Klaudije je, iako je imao svog sina Britanika, usvojio Lucija Domicija Ahenobarba, njenog sina iz prethodnog braka, koji je sada dobio ime Neron Klaudije Cezar. Prema antičkim svedočanstvima, koja nisu sasvim pouzdana, Agripina je na kraju otrovala Klaudija i postigla ono što je želela: pretorijanci su njenog sina proglasili za cara, a senat je tu odluku bespogovorno potvrdio.

Klaudijeva smrt i deifikacija, tj. njegovo proglašenje za boga, predmet su oštre poruge u Senekinoj satiri Igra o Klaudijevoj smrti (Ludus de morte Claudii), poznatoj i pod nazivom Pretvaranje u tikvu (Apocolocyntōsis)

[You must be registered and logged in to see this link.]

Neron


Neron, punim imenom Neron Klaudije Cezar Avgust Germanik (lat. Nero Claudius Caesar Augustus Germanĭcus, rođen 37. god. n. e., stupio na presto 54. god., ubijen 68. god.) bio je rimski car, naslednik Klaudijev.

Bio je sin Gneja Domicija Ahenobarba i Agripine Mlađe (15―59. n. e.), koja je kasnije postala četvrtom ženom cara Klaudija, koji je Nerona usvojio i proglasio za naslednika. Na rođenju dobio je Neron ime Lucije Domicije Ahenobarb (Lucius Domitius Ahenobarbus), nakon posvojenja od Klaudija uzeo je ime Neron, što je navodno sabinska reč koja znači »odvažan«.

Neron je svoju vladavinu započeo u slozi sa senatom, pošto se do 62. godine nalazio pod uticajem prefekta pretorija Afranija Bura i filozofa Aneja Seneke, koji su podržavali dobre odnose između princepsa i senata. Težnja Neronove majke Agripine da ima presudan uticaj na svog sina dovela je do reakcije od strane Nerona, koga su energično podržavali Bur i Seneka, pa je Agripina izgubila svoj raniji značaj na dvoru. Klaudijev rođeni sin Britanik, koga je sada Agripina htela da stavi nasuprot sopstvenom sinu, bio je otrovan, a zatim je i sama Agripina ubijena po Neronovom naređenju.

Preokret u Neronovoj politici nastupio je 62. n. e., kada je Bur umro, a Seneka se povukao u privatan život. Njihovo mesto zauzeo je prefekt pretorija Otonije Tigelin, koji je povlađivao carevoj surovosti. Sada ponovo otpočinju progoni po zakonu o uvredi veličanstva, u kojima su stradali mnogi pripadnici aristokratije. Neki senatori su sa pojedinim pretorijanskim komandantima 65. n. e. protiv Nerona skovali zaveru na čijem je čelu bio Kalpurnije Pizon, ali je zavera otkrivena. Mnogi učesnici su pogubljeni, a drugi su izvršili samoubistvo, među njima Seneka i pesnik Lukan. Usledili su još snažniji progoni aristokratije.

Neron je trošio ogromna sredstva na priređivanje igara i na distribucije, što mu je donosilo izvesnu popularnost među rimskim plebsom. Veliku nesreću za rimsko stanovništvo predstavljao je požar koji je u Rimu buknuo 64. n. e., a za koji se pojavila sumnja da ga je podmetnuo sam car, jer je navodno hteo da grad preuredi i planira na nov način. U izvorima nema pouzdanih potvrda za ovu verziju događaja, pa je u sumnju dovodi čak i Tacit, izrazito neprijateljski raspoložen prema Neronu. Rim je posle požara ponovo podignut. U požaru je stradala i kuća samoga Nerona, pa je on na tom mestu podigao velelepnu palatu, nazvanu Domus aurea (»Zlatna kuća«), čiji su ostaci otkriveni. Česte predstave i nove gradnje iziskivale su ogromna sredstva. Nameti na provincije su se povećali, što je izazvalo nezadovoljstvo provincija.

U Britaniji, koju su nedavno osvojili pod Klaudijem, Rimljani su se suočavali sa velikim teškoćama. Krajem 59. n. e. Britanijom je upravljao Svetonije Paulin. On je organizovao ekspediciju na ostrvo Mon (danas Mann), koje je bilo centar druidizma, zabranjenog pod Klaudijem. U odsustvu Svetonija Paulina u Britaniji je izbio ustanak. Kralj plemena Icena ostavio je za svog naslednika rimskog cara i sa njim dve svoje kćerke kao savladarke. Ali su zemlju počeli da pustoše centurioni, a u njegovoj kući svime su upravljali carski robovi. Kraljica Boudika (Boudicca) bila je podvrgnuta telesnoj kazni, icensko plemstvo izgubilo je imanja i pretvoreno u roblje, pa je Boudika je pozvala svoje saplemenike i druge Brite na osvetu. Koristeći se odsustvom glavnih vojnih snaga, ustanici su napali rimske provincijske centre, pa i one najznačajnije ― Kamulodunum i Londinij. Bilo je pobijeno oko 70 hiljada Rimljana, a ustanak je bio surovo ugušen tek 61. n. e., po povratku Svetonija Paulina u Britaniju.

U Judeji je lokalni sukob Judejaca sa Grcima doveo 66. n. e. do ustanka. U cilju njegovog suzbijanja poslat je u Judeju konzul Tit Flavije Vespazijan, koji će nepune tri godine kasnije postati rimski car.

Iz Mezije je protiv varvara koji su opseli Hersones preduzet pohod kojim je rukovodio Svetonije Paulin. U Neronovo vreme Rim je zauzeo uporišta u Bosporskoj kraljevini i na Tauridi; u tim oblastima raspoređeni su rimski garnizoni, ali severno crnomorsko primorje nikada nije pretvoreno u rimsku provinciju, niti je rimska vlast vršila neki naročit uticaj na unutrašnje uređenje tih oblasti. Neron je Rimu pripojio vazalnu kraljevinu Pont, tj. istočni deo pontijskih poseda Mitridata VI.

Neron se bavio crtanjem, slikarstvom, vajarstvom, pevao je i pisao pesme. Sponzorisao je umetnost i organizovao muzička i dramska takmičenja, na kojima je ponekada i sam učestvovao. Takve sklonosti skandalizovale su senatorski stalež i velikim su delom odgovorne za carevu nepopularnost. Godine 66. n. e. Neron je krenuo na put po Grčkoj, nadajući se da će Grci po zasluzi oceniti njegovu umetnost. U znak zahvalnosti za te pohvale i počasti, u kojima su Grci bili veoma izdašni, Neron je grčkim gradovima darovao »slobodu« i, što je važnije, oslobađanje od svih poreza. Godine 68. n. e. vratio se u Italiju i proslavio svoje pobede na grčkim nadmetanjima.

Neron je malo pažnje posvećivao unutrašnjem životu Carstva, u provincijama je rastao antirimski pokret, mnogo nezadovoljnih bilo je i u samom Rimu, nepouzdani su bili čak i pretorijanci. Prvi se protiv Nerona digao namesnik Lugdunske Galije Julije Vindeks, koga su podržavala galska plemena i upravnici drugih provincija (Afrike, Tarakonske Hispanije i Luzitanije). Neron je protiv Vindeksa uputio trupe iz Gornje Germanije, koje su Vindeksa porazile, nakon čega je ovaj izvršio je samoubistvo. Protiv Nerona su, međutim, ustali pretorijanci i Neron je morao da beži iz Rima. Uz pomoć jednog oslobođenika izvršio je samoubistvo, a poslednje su mu reči, prema Svetoniju, navodno bile: Qualis artifex, pereo! (»Kakav umetnik, a umirem!«).

Neron je poslednji car iz dinastije Julijevaca-Klaudijevaca i prvi rimski car koji je pretrpeo damnatio memoriae ― njegova je vladavina po naređenju senata formalno izbrisana iz spiska vladara.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Galba


Servije Sulpicije Galba (rođen 24.12., 3. pne. - umro 15.1. 69. godine) je bio rimski car od juna 68. godine, pa do svoje smrti. On je bio prvi od careva koji su se na rimskom prestolu smenili tokom Godine četiri cara.

Poreklo i uspon do vlasti
Galba je bio rođen blizu Teracine. Poreklom je bio iz plemenite i bogate porodice, ali ni poreklom ni bračnim vezama nije bio povezan sa dinastijom Julijevaca-Klaudijevaca. Prema Tacitu i Svetoniju, i Avgust i Tiberije predvideli su da će Galba jednoga dana postati car (Tacit, Annales, VI, 20; Svetonije, Galba, 4).

Galba je postao pretor 20. godine, a nešto kasnije, 33. godine, konzul. Posle toga upravljao je provicnijama Galijom, Germanijom, Afrikom i Hispanijom. Nakon Kaliguline smrti, odbio je poziv svojih prijatelja da se proglasi carem i lojalno je služio pod Klaudijem. Tokom početka Neronove vladavine živeo je povučeno, sve dok mu car 61. godine nije poverio na upravu provinciju Tarakonsku Španiju.

U proleće 68. godine, Galba je saznao da ga je Neron osudio na smrt. Gotovo istovremeno je čuo za ustanak Julija Vindeksa u Galiji. Prvo je pomislio da kao i Julije Vindeks podigne ustanak, ali je od toga odustao, čim su stigle vesti o njegovoj smrti. Zatim je do Galbe stigla vest da se Nimfidije Sabin, perfekt pretorijanske garde, izjasnio u njegovu korist. Odmah posle Neronove smrti, Galba je uzeo titulu cezara i krenuo sa vojskom prema Rimu.

Kada se Galba u oktobru 68. godine približio Rimu, izbili su nemiri među vojnicima; neki vojnici su bili tom prilikom ubijeni.

Vlast i smrt

Osnovna briga Galbina tokom njegove kratke vladavine bila je da se obnove državne finansije. Preduzeo je nepopularne mere: odbio je da isplati pretorijancima nagradu obećanu u njegovo ime. Galba nije podnosio ideju da vojnike treba podmićivati da bi se obezbedila njihova lojalnost. Dalje, mrzeo je pompezni carski nastup. Dana 1.1. 69. dve legije u Gornjoj Germaniji odbile su da se zakunu na vernost Galbi, tražeći da se izabere novi car. Sledećeg dana vojnici Donje Germanije su se pridružili pobuni i proglasili su za cara upravnika te provincije Vitelija. Galba ipak nije našao pravo rešenje za ovu krizu: usvojio je Lucija Kalpurnija Pizona, ali nije uspeo da odobrovolji vojsku.

Pizonovo usvajanje je izazvalo pobunu Otona, upravnika Luzitanije i jednog od Galbinih ranijih pristalica koji je sada bio razočaran što je zaboravljen. Pretorijanci su stali na stranu Otona. Galba je pokušao da suzbije pobune, ali su ga vojnici u centru Rima presreli i zubili. Tacit primećuje da bi za Galbu svi rekli da je zaslužio da bude car, samo da nije postao car. ("omnium consensu capax imperii nisi imperasset").

[You must be registered and logged in to see this link.]

Didije Julijan

Marko Sever Didije Julijan (rođen 133. godine, poginuo 193. godine) bio je car Rimsko Carstvo|Rimskog Carstva od 28. marta do 1. juna 193. godine. Došao je na presto tako što je pobedio na licitaciji koju su dali pretorijanci pošto su ubili Pertinaksa. To je dovelo do građanskog rata koji je završio pobedom Septimija Severa.

Julijan je rođen 30. januara 133. godine u jednom senatorskoj familiji iz Milano|Milana. Didija Julijana je podizala Domicija Lucila, majka Marko Aurelije|Marka Aurelija. Didije Julijan je postao konzul 175. godine.

Posle Petrinaksovog ubistva, na aukciji koju su organizovali pretorijanci, Didije Julijan je svakom pretorijancu ponudio 25000 sestercija i tako pobedio gradskog prefekta Tita Flavija Sulpicijana. Rimski senat, u strahu od pretorijanaca, proglasio ga je carem. Njegova žena je dobila titulu Avguste.

Međutim, ova aukcija se pokazala nepopularnom. Trojica vojskovođa iz različitih delova Carstva su podigla ustanke: Pescenije Niger u Siriji, Klodije Albin u Britaniji i Septimije Sever u Panoniji. Kada je Septimije Sever ušao u Rim, naredio je da se Didiju Julijanu odrubi glava. Takođe, kaznio je smesta Pertinaksove ubice.

Septimije Sever


Septimije Sever, punim imenom Lucije Septimije Sever (lat. Lucius Septimius Severus, rođen 146. godine, stupio na prijetolje 193. godine, umro 211. godine), bio je rimski car, začetnik dinastije Severa i prvi rimski car rođen u Africi.

Građanski rat i uspon na vlast

Nakon Komodovog ubojstva 31. prosinca 192. godine, carem je postao Helvije Pertinaks, prefekt grada Rima. Uživao je poštivanje senata, usprkos svom neuglednom podrijetlu, ali nije imao vlastitih vojnih trupa. Pretorijanci su ga ubili krajem ožujka 193. godine, poslije tromjesečna vladanja. Nakon mnogo licitiranja, pretorijanci su za cara odredili jednog postarijeg oficira, Didija Julijana, koji im je obećao najveći donativum (= poklon u novcu koji je car po stupanju na prijestolje davao svakom vojniku). Ovaj postupak pretorijanaca izazvao je bes provincijskih trupa. U ožujku 193. godine podunavska je vojska, koja je bila najmoćnija i koja se nalazila najbliže Rimu, proglasila za cara Septimija Severa. Sever se uskoro morao suočiti s dva suparnika, koje su, kao i njega samoga, podržavale njihove vojske: to su bili Pescenije Niger, legat Sirije, i Klodije Albin, legat Britanije. Pošto je privremeno neutralizirao Albina tako što ga je priznao za cezara (pa stoga i za nasljednika prijestolja), Septimije je krenuo protiv Nigera, čije su trupe, došavši iz Egipta i Sirije, već započele opsadu Bizanta. Podunavska je vojska izašla kao pobjednik, a Niger je poginuo krajem 194. godine; Antiohija i Bizant su posle duge opsade bili opustošeni. Septimije je čak napao Mezopotamiju, jer su Parćani ranije podržali Nigera. Ipak, ova je kampanja ubrzo prekinuta: na zapadu se Albin, nezadovoljan što ne učestvuje u upravljanju carstvom, 196. godine proglasio za augusta i napao Galiju. Podržavali su ga njegovi vojnici, stanovništvo, pa čak i senatori u Rimu. U veljači 197. godine bio je poražen i ubijen u teškoj bici blizu svoje prijestolnice Lugduma, koji je zatim bio gotovo razrušen. Septimije Sever je ostao jedini gospodar carstva, ali su pustošenja, pogubljenja i konfiskacije ostale u bolnom sećanju. Nakon nekoliko mjeseci, u ljeto 197. godine, pokrenuo je drugi napad na Mezopotamiju, ovoga puta protiv parćanskog kralja Vologaza IV. Povod je bio Vologazov napad na pogranično naselje Nizibis, koji su Rimljani osvojili dvije godine ranije. Septimije Sever je ponovo odnio pobjedu. Zauzeo je parćanske prestonice (Seleukiju i Ktesifon), a zatim pretrpjeo poraz kod Hatre, ali je 198. godine postigao povoljan mir: Rim je zadržao deo Mezopotamije, zajedno s Nizibisom, a za namjesnika te nove provincije postavljen je jedan vitez. Pošto je pregledao stanje na istoku, car se 202. godine vratio u Rim. Tamo je proveo većinu vremena, sve do 208. godine, kada je morao da ode u Britaniju zbog upada kaledonijskih plemena. Tamo je tri godine ratovao duž Hadrijanovog zida. Umro je u Eboraku (danasnji York) u veljači 211. godine.



Uprava nad carstvom

Septimije Sever je pripadao romaniziranoj obitelji iz Tripolisa, koja je samo malo ranije dostigla državne časti. Rođen je u Velikom Leptisu (Leptis Magna) u sjevernoj Africi i tokom cijele vladavine osobitu je pažnju posvećivao svojem rodnom kraju. Oženio se Julijom Domnom iz Emese, Sirijkom iz važne svešteničke obitelji, i bio je okružen istočnjacima. Imao je senatsku karijeru i pokazao se kao sposoban oficir, ali je prije svega bio dobar upravljač i pravnik. Pošto nije voleo Rimljane, Italike i senatore, promišljeno se oslanjao na pouzadnu podunavsku vojsku koja ga je i dovela na presto, a uvijek je pokazivao veliku brigu i za provincijalce i niže slojeve društva.

Uloga vojske

Premda je pokušao iskoristiti popularnost Antonina tako što se proglasio sinom Marka Aurelija i tako što je vlastitog sina nazvao Marko Aurelije Antonin, Septimije je zapravo sprovodio sasvim drugačiju politiku – politiku koja je bila brutalna, ali realistična, i koja je novim društvenim slojevima otvorila mogućnost za postizanje uspješne karijere. Bio je indiferentan prema ugledu senata, u kome je imao veoma mnogo neprijatelja, pa je bio naklonjeniji vitezovima. Vojska je tako postala rasadnik viteškog staleža i predmet sve njegove pažnje. Stajaća je vojska uvećana stvaranjem tri nove legije kojima su zapovjedali vitezovi, a jedna od njih, "Druga partijska", bila je smeštena blizu Rima. Za razliku od Vespazijana, koji je također svoju vlast dugovao vojsci, ali i koji je znao kako da vojsku drži na mjestu koje joj pripada, Septimije Sever je, svjestan neposrednih vanjskih opasnosti, stvorio neku vrstu vojne monarhije. Broj pretorijanskih kohorti se udvostručio, a otpuštanje starog sastava, koji je bio italskog porekla, pretvorio je pretorijance u neku vrstu careve garde, u kojoj su najvažnijim elementom bili elitni vojnici iz Podunavlja. Broj pomoćnih trupa je uvećan stvaranjem jedinica od po 1.000 ljudi (to su bile pešadijske kohorte) te konjičkih jedinica, ponekad opremljenih oklopom po ugledu na Parćane.

Sada su se otvorile nove mogućnosti za niže oficire koji su karijeru počeli kao obični vojnici: centurioni i niži oficiri mogli su postati tribuni i ući u viteški stalež. Tako je, na primer, jedan seljak iz Ilirije mogao dostići visoke položaje: ovo je nesumnjivo najznačajniji aspekt "Severove revolucije". Ova "demokratizacija" ne mora automatski podrazumijevati i barbarizaciju, jer su provincijske legije dugo prije toga bile romanizovane. Njihove su plaće povećane, a pokloni u novcu dijelili su se češće; od sada su se vojnici hranili na račun provincijalaca. Veterani su dobijali zemljište, uglavnom u Siriji i Africi. Pravo na zakoniti brak, koje August nije htio priznati, dodijeljeno je sada gotovo svim vojnicima, a nižim je oficirima dato i pravo da obrazuju kolegije (privatna udruženja). Kako je od posljednjeg povećanja vojničke plaće prošlo više od 100 godina, usprkos stalnom (premda sporom) porastu cijena, Sever je povećao osnovnu legionarsku plaću sa 300 na 500 denarija, uz odgovarajuća povećanja za ostale djelove vojske. Odraz ove mjere na sadržaj plemenitih metala u srebrnom novcu podsjeća nas na to da su carski prihodi bili ograničeni u uske okvire koje je postavljala politička i administrativna realnost.

Administracija

Administrativna su dostignuća Septimija Severa bila od velikog značaja: on je jasno definirao ovlaštenja gradskog prefekta; na položaj pretorijanskih prefekta postavljao je prvoklasne pravnike, kao što je Papinijan; također, povećao je broj prokuratora, koji su se za financijske položaje regrutovali medu Afrikancima i istočnjacima, a za upravne položaje medu podunavskim oficirima. Italija je izgubila svoje privilegije i, kao sve druge provincije, postala je podložna novom porezu (annona), koji se plaćao u naturi i služio za izdržavanje vojske i carske birokracije. Zbog povećanja troškova – za administraciju, za vojničke plaće i distribucije poklona vojsci, za izdržavanje rimske sirotinje i za javne građevinske radove – car je morao 194. godine devalvirati denarij. Ali, konfiskacije su uvećale njegovo vlastito bogatstvo (res privata), koje su ranije stvorili Antonini.

Socijalna politika

U Severovu socijalnu politiku spadalo je kako regrutovanje senatora iz provincija (sa Istoka, iz Afrike, pa čak i iz Egipta), što je prouzročilo veliko opadanje procenta italskih senatora, tako i uzdizanje viteškog staleža: pravnici – pripadnici viteškog staleža – počeli su postajati članovima carevog vijeća (consilium principis). Gradovi, čiji su razvitak Antonini pospješivati, sve su se više smatrali administrativnim točkovima u službi države: najbogatiji dekurioni (članovi municipalnih vijeća) bili su financijski odgovorni za prikupljanje poreza, pa su upravo iz tog razloga egipatski gradovi dobili boule (municipalni senat).

Teret poreza i prisilnog sudjelovanja u upravi bio je dodatno otežan brojnim dužnostima vezanim za transport vojske i za anonu, a regulirali su ga pravnici nametanjem financijskih, vlastitih ili i jednih i drugih obaveza. Država je pazila da dekurione zadrži u službi njihovih gradova i da osigura kontrolu njihove uprave postavljanjem službenika središnje vlade nazvanih curatores rei publicae. Niži su slojevi, u načelu, bili zaštićeni od zlouporaba bogataša, ali su zapravo stavljeni u službu države kroz ograničenja nametnuta na brodske i trgovačke kolegije. Naime, od članova nekog kolegija moglo se zahtjevati prisilno davanje novca ili radne snage za takve javne potrebe kao što je snabdjevanje Rima hranom. Država se sve više pretvarala u policajca, a narastajuća moć brojnih trgovaca žitom (frumentarii) teško je optrećivala običnog čoveka.

Carska vlast, mada se nije odrekla ideologije principata, počivala je zapravo na vojsci i nastojala je svoj legitimitet pronaći u principu nasleđivanja: dva sina Septimija Severa, Karakala i Geta, bila su prvo proglašena cezarima, prvi 196. godine, a drugi 198. godine. Poslije su obojica bila direktno povezana s carskom vlašću tako što su im date titule augusta: 198. godine Karakali i 209. godine Geti. Stoga je posljednje tri godine vladavine Septimija Severa carstvo imalo tri augusta.
[You must be registered and logged in to see this link.]

Karakala


Karakala, punim imenom na rođenju Lucije Septimije Basijan (lat. Lucius Septimius Bassianus), koje mu je u dobi od sedam godina promenjeno u Marko Aurelije Antonin (lat. Marcus Aurelius Antoninus) da bi se učvrstila veza s porodicom Marka Aurelija, kasnije nazvan Caracalla po galskoj tunici koju je nosio i koju je uveo u modu, rođen 186. godine, stupio na presto 211. godine, umro 217. godine, bio je rimski car, sin i naslednik Septimija Severa.

Karakala je bio rođen u Lugdunu (današnjem Lyonu) u provinciji Galiji. Nakon smrti svoga oca Septimija Severa Karakala je bio proglašen za cara zajedno sa svojim mlađim bratom Getom. Karakali je tada bilo 22 godine, a Geti 21 godina života. Već u decembru 211. godine, međutim, Karakala je ubio svoga brata i naredio poubljenje mnogih njegovih pristalica. Prema istoričaru Dionu Kasiju, u tim je progonima smrtno stradalo više od 20.000 ljudi.

Karakala je bio karikatura svog oca: nasilan, megalomaničan, pun kompleksa i, osim toga, okrutan i predan razvratu. Uza sebe je zadržao vitezove i pravnike koji su pod njegovim ocem upravljali carstvom, ali je u još većem stepenu sledio militarističku i egalitarističku politiku svog oca. Dodatno je povećao vojničke plate i istovremeno započeo skup građevinski program, koji je brzo opustošio bogatstvo koje mu je ostavio otac. Između ostalog, Karakala je podigao velelepne terme nedaleko od Rima, čiji ostaci i danas postoje ("Karakaline terme"). Primorao je senatore da plaćaju visoke kontribucije, udvostručio je poreze na nasledstvo i oslobađanje robova, i često je zahtevao aurum coronarium (priloge u zlatu), čime je upropaštavao gradski srednji sloj. Da bi se izborio s posledicama opšteg porasta cena, kao i cenom održavanja veće i bolje plaćene vojske koju su stvorili njegov otac i on, izdao je nov srebrni novac, antoninianus. Taj je novac trebalo da u dvostrukoj vrednosti zameni stari denarij, premda je sadržavao samo za oko 50 odsto veću količnu plemenitih metala.

Godine 212. izdao je Karakala edikt nazvan Constitutio Antoniniana, kojim su dodeljena rimska građanska prava svim slobodnim ljudima u Rimskom carstvu. Dion Kasije, jedini istorijski izvor koji sugeriše Karakalin motiv za univerzalno dodeljivanje građanskih prava, kaže da je time trebalo da se uvećaju prihodi tako što će se poreske obaveze, koje su ranije bile ograničene samo na Rimljane, proširiti na nove delove stanovništva.

Premda se nije isticao vojničkim kvalitetima, Karakala je za svog idola uzeo Aleksandra Velikog kome se veoma divio, te se upustio u aktivnu spoljnu politiku. Uspešno se borio protiv teutonskih plemena na gornjem Dunavu, između ostalih s Alemanima, kao i s Kaprima na srednjem Dunavu, koji su se tada prvi put pojavili. Često je vojne operacije mudro kombinovao s pregovorima, a varvarima je davao novac (u čvrstoj valuti), izazivajući tako veliko nezadovoljstvo. Ambicija mu je bila da trijumfuje na istoku, kao njegov heroj Aleksandar, te kao Trajan i njegov vlastiti otac. Napao je Armeniju i Adijabenu i zauzeo Ozroenu u severozapadnoj Mesopotamiji, pripojivši je onom delu Mesopotamije koji je zauzeo Septimije Sever. Aprila 217. godine, dok je predvodio ekspediciju na reci Tigrisu, Karakala je bio ubijen, najverovatnije po naređenju pretorijanskog prefekta Marka Opelija Makrina, koji ga je i nasledio na prestolu.
[You must be registered and logged in to see this link.]

Justinijan I. Veliki


Justinian I. Veliki, pravim imenom Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus (Tauresium, Dardanija, 11.5. 483. – Konstantinopolj, 14.11. 565.), car Istočnog Rimskog Carstva (Bizanta/Византије) od. 527. do svoje smrti.

Nećak je i nasljednik cara Justina I. Došavši na prijestolje, težio je uspostaviti nekadašnje jedinstvo Rimskog Carstva, kojemu će središte biti Carigrad. Za ostvarenje toga cilja izabrao je dvojicu sposobnih vojskovođa, Belizara i Narzesa, kao i pravnika Tribonijana. Osvajački su napori iscrpili snage zemlje i oslabili njezine pozicije na Istoku, te se Justinijan obvezuje na plaćanje danka Perzijancima, a te nevolje uvećale su i provale Slavena i Avara na bizantsko/византијско područje.

Život

Rodio se u Tauresumu (483) u blizini današeg Skoplja. Justinijan I bio je savladar svog ujaka, Justina I, već od 518, a stupio je na presto 527. kao neograničeni gospodar države i crkve. Preduzimao je pohode protiv varvarskih naroda: Istočnih Gota u Italiji, Zapadnih Gota u Španiji i Vandala u Africi, u nameri da obnovi carsku vlast u zapadnom delu Rimskog Carstva.
Vodio je odbrambene ratove protiv Persijanaca i Slovena koji su iz rubnih područja nadirali u vizantijske oblasti.

Prekomerni poreski nameti izazvani stalnim ratovima doveli su do pobune Nika (532), koja je ugušena zahvaljujući Justinijanovoj ženi, carici Teodori. Pobuna je započela okupljanjem naroda na carigradskom hipodromu gdje su obe stranke (deme:Zeleni i Plavi) udruženo izvikivale Nika! Nika! što na grčkom jeziku znači Pobjedi! Treći dan pobune, pobunjenici su počeli jurišati na carsku palaču. U ključnom momentu kad je Justinijan namjeravao abdicirati Teodora je zapovijedila vojsci da napadne pobunjenike na hipodromu.

Došlo je do strahovitog pokolja u kojem je u jedno poslijepodne oko 50000 stanovnika izgubilo život. Ovim činom odbranjena je carska vlast Justinijana I. i njegove carice Teodore zahvaljujući upravo njezinoj hladnokrvnosti i odlučnosti.

U toj pobuni je, među ostalim, bila uništena i stara crkva Svete Marije (Hagia Sofia), pa su se Justinijan i Teodora dali u gradnju nove bazilike, svojom veličinom dostojne središta Carstva.

Glavni arhitektri ovog velebnog zdanja bili su Antemije iz Trala i Izidor iz Mileta. Gradnja je trajala od 532. g. do 537 g. kada je posvećena. Međutim oko 550. g. bila je prilično devastirana u potresu pa je gotovo nanovo građena. Tada joj je dodana kupola. Nakon turskog osvajanja Carigrada 1453. g. crkva Svete Marije je pretvorena u džamiju Aja Sofiju, a danas se u njoj nalazi muzej.

Bez obzira na protivljenje svoje okoline i uprkos ozbiljnim nemirima u Carigradu (Konstantinopolju), Justinijan pod nepovoljnim uslovima (uz danak od 11.000 zlatnih livara) okončava rat s Persijancima (532), koji je trajao od 527 godine.

Obnavljanje Carstva

Uz Justinijana je neraskidivo vezano ime njegovog najvećeg vojskovođe, Velizara. Justinijan 22. juna 533. šalje u Afriku vojsku od 15.000 do 16.000 pešaka i konjanika pod komandom Velizara, jednog od najboljih vojskovođa starog sveta. Dve bitke nedaleko od Kartagine (Ad Decimum, septembra, i Tricamarun, decembra 533) kao i zarobljavanjem vandalskog kralja, Gelimera (proleće 534) učinile su kraj vandalskoj vlasti u Africi, koja postaje prefektura.

Odmah zatim 535, sa svega 9.000 ljudi, Velizar započinje osvajanje Italije. Zagospodarivši Sicilijom krajem 535, on osvaja Napulj (novembra 536), a 9—10. decembra 536. ulazi u Rim. Istočno-gotski vladar, Vitiges, opseda ga sa ogromnom vojskom (februar 537—mart 538). S jeseni ili u zimu 539—540, pošto je najzad dobio pojačanje od Justinijana, Velizar opseda Ravenu, ulazi na prepad u grad, maja 540, i zarobljava Vitigesa. Italija (koja kasnije postaje prefektura pod zapovedništvom ravenskog egzarha) vraćena je imperiji.
U pohodima na sever, imperator Justinijan stiže do Save i Dunava, i oko 535. godine renovira grad Singidunum.

U Španiji Justinijan oslobađa samo Andaluziju i primorsku oblast na jugoistoku od Zapadnih Gota, sa veoma oskudnim sredstvima, zaslugom patricija Liberija od od 550. do 554. godine. Istočno Rimsko Carstvo (Romejsko), Vizantija u njoj organizuje vojno zapovedništvo.

Justinijanova obnova nije spasla carstvo od opasnosti koje su mu pretile sa istoka. Kršeći "večiti mir" iz 532, Persijanci početkom 540. napadaju Antiohiju, grad razaraju a stanovništvo raseljvaju. Velizar će ih potući na Eufratu, ali je Justinijan primoran da s njima, 546, zatim 562, obnovi mir koji ga sve skuplje staje.

Na Balkanu se još od kraja IV veka pojavila nova opasnost: Sloveni, nastanjeni između Baltika, Visle, močvara Pripeti i Karpata, pod stalnim pritiskom zavojevača iz Azije, podelili su se u tri grane i započeli, da se šire u više pravaca. Zapadni Sloveni zauzimaju, između Elbe i srednjeg toka Dunava teritorije koje su napustili Germani. Istočni Sloveni — po rečima istoričara Jordanesa — verovatno su u VI veku obrazovali, između Dnjestra i Dona, kraljevinu Anta. Od njihovih plemena Varjaga (Rusa), dva veka kasnije nastaće Rusija. Južni Sloveni se pojavljuju na donjem Dunavu krajem vladavine cara Anastasija. Pod Justinijanom oni u nekoliko mahova (svake godine od 548. do 551) prelaze nezaštićenu granicu i upadaju sve do Soluna i Carigrada. U isto vreme druge grupacije stižu do Jadrana (536). Plemena nastanjena između donjeg Dunava i Solunskog zaliva potpadaju pod vlast Huna Kutrigura ili Bugara, čije ime primaju. Ovi pustoše Trakiju, Ilirikum, Grčku do samih prilaza Carigradu (538, 540, 558).

Teškoće u kojim se nalazi Istočno Carstvo odražavaju se i na Zapadno gde se javljaju pobune. U Italiji energični kralj Totila ponovo osvaja skoro celo poluostrvo, uključujući Rim, između 542. i 547. godine. Velizarov naslednik Narzes, kome Justinijan poverava, uz znatno pojačanje, vrhovno zapovedništvo nad Italijom, stao je na put Totili (552). Posle poraza i smrti Tejasa (552), Vizantiji se vraća opustošena oslabljena zemlja, unapred predodređena za deobe. U Africi samo blagodareći energiji guvernera Jovana Troglite, ugušena je pobuna Berbera (546—548).


Počevši od 555. Justinijan odustaje od osvajanja. Pritisnut godinama, finansijskim teškoćama, sve lošijim trupama i vojskovođama, primoran je da pređe u defanzivu. Da bi se lakše odupro varvarima, naređuje da se izgradi sistem utvrđenja čiji ostaci u Tebesi, Setifu, Timgadu, i danas izazivaju divljenje. Odustajanje u spoljnoj politici ne može da baci u zasenak trajne spomenike kao što je Justinijanova kodifikacija klasičnog rimskog prava: Kodeks (529), Digesta i Institucije (533) i Novele (534). Rimsko pravo koje danas poznajemo i koje je osnova savremenih građanskih prava civilizacije, zapravo je Justinijanova, vizantijska kodifikacija.

Tokom svoje vladavine Justinijan je objavio veliki broj zakona, teoloških spisa, vodio veoma bogatu i sadržajnu prepisku sa državnim i crkvenim velikodostojnicima, i sastavio crkvenu pesmu Jedinorodni Sine i Slove Božij, koja na liturgiji poje od 536. godine.

Justinijan i crkva

U Justinijanovoj teološkoj zaostavštini nalaze se i Ispovedanje vere(oko 544), Tri poglavlja (oko 551. godine), zatim Pismo ili Poslanica koju je uputio carigradskom patrijarhu Mini u kojem posebno razmatra sporna dogmatska učenja poznatog crkvenog pisca i učitelja iz Aleksandrije, Origena (+253). U Ispovedanju vere se po logičnlom principu, za i protiv (pro et contra), u trinaest tačaka iznose pravoslavni stavovi i istovremeno izriče anatema (prokletstvo) na one koji suprotno veruju. Justinijanovo Ispovedanje vere uvod je i priprema za održavanje Petog Vaseljenskog Sabora, koji na neki način predstavlja završnicu teološkog spora starog više od dve stotine godina, ali i proveru snage tek ujedinjenog Carstva.

Monofiziti su u Carstvu bili tako brojni i jaki da je Justinijan sa njima vodio pregovore. U Carigradu je održan 532. godine susret monofizitskih i pravoslavnih teologa, susret koji nije dao nikakve konkretne rezultate, ali je pokazao da sve nije izgubljeno za uvek i da hitno treba ponovo pretresti neka teološka pitanja vezana za bivšeg carigradskog patrijarha Nestorija, osuđenog 431. godine na Saboru u Efesu.

U pokušaju da izmiri stanovništvo svoje države i učvrsti jedinstvo imperije Justinijan je sazvao Peti Vaseljenski Sabor (maj-juni 553. godine) u Carigradu. Sabor je osudio monofizite kao jeretike ali i spis tri episkopa, kao ostatka Nestorijeve jeresi. Iako papa Vigilije iz Rima nije prisustvovao Saboru (iako je već nekoliko godina boravio u Carigradu i bio nekoliko puta pozivan da se uključi u rad sabora), papa je prihvatio sve saborske odluke, a to je učinio i ceo Zapad.


Srpska pravoslavna crkva proslavlja Svetog Justinijana, cara vizantijskog, 14. novembra po Julijanskom kalendaru, odnosno 27.novembra po Gregorijanskom kalendaru, zajedno sa njegovom ženom, caricom Teodorom.
Justinijanova kodifikacija (Corpus iuris civilis)

Nastojeći da povrati moć i slavu Rimske Imperije, Justinijan (527—565) obrazuje komisiju od 16 pravnika, na čelu sa Tribonijem (Tribonius) i nalaže im im da prikupe i kodifikuju celokupnu pravnu zaostavštinu klasičnog perioda rimskog prava (ius) i sve propise koje su izdali imperatori pre njega (leges).

Rezultat njihovog rada, Corpus Iuris Civilis (Zbornik građanskog prava) sastoji se iz četiri dela: Justinijanov kodeks – Codex (zbirka imperatorskih odredaba iz vremena od Hadrijana do Justinijana); Digestae (zbirka spisa rimskih pravnika); Institutiones (izvodi iz dva prethodna dela, sa komentarima, koncipiran kao udžbenik) i Novelle (nove odredbe i propisi objavljeni za vreme vladavine Justinijana).

Corpus iuris civilis kao zajednički naziv za sve knjige Justinijanove kodifikacije, prvi put je upotrebljen u Gothofredusovom izdanju 1583. godine.

U kasnijim izdanjima, sve do 1954. donekle je promenjena organizacija Kodeksa. Danas je u upotrebi izdanje u 3 knjige, od kojih I sadrži Digesta i Institutiones, II Codex, a III Novellae, i ono se smatra najboljim. Prvo reorganizovano izdanje pripremili su nemački istoričari Momsen i Kriger. Njeno poslednje, XVI izdanje izišlo je 1954. u Berlinu; uredničkim nastojanjem Kinkela u njoj su objavljene i dve Justinijanove konstitucije kojima je obrazovao komisiju koja je radila na Kodifikaciji. Momsenovo izdanje Digesta u dva toma (1870) poznato je kao Editio maior.

Rad na Kodeksu

Zadatak je bio složen budući da nije bilo lako snaći se u važećim pravnim normama, pošto su one stvarane vekovima i na razne načine. Tu su bile odredbe Zakona XII tablica, koje Rimljani nikada nisu ukinuli, kao i mnogi zakoni doneti tokom republike; osim toga, edikti gradskog i peregrinskog pretora i edila, senatske odluke, mnoga mišljenja pravnika koja su bila obavezna za sudove, kao i mnogobrojne konstitucije princepsa i svih imperatora od Oktavijana Avgusta do Justinijana. Mnogi tekstovi nisu više bili sačuvani u originalu, već samo prepričani ili komentarisani; mnogi propisi bili su međusobno protivrečni; veliki deo pravila nastao je u uslovima robovlasništva i razvijene razmene, a rimsko društvo poslednjih vekova Rimske Imperije (period dominata) bilo je više feudalno nego robovlasničko.

Uz sve to, zbog prenošenja državnog centra u Konstantinopolj (Vizantiju), rimsko pravo je već vekovima trpelo uticaj grčkog i istočnjačkih prava, a donekle i hrišćanstva. Najzad, mnogi termini bili su već izašli iz upotrebe i stvoreni su novi. Od celog tog materijala je komisija trebalo da stvori jedinstven i pregledan sistem pozitivnog prava. Posao je obavljen u rekordno kratkom vremenu.

Prvo je objavljen prečišćeni zbornik imperatorskih konstitucija izdatih pre Justinijana (529). Tekst ovog zbornika nije sačuvan. Zatim (533. godine) je objavljena kodifikacija klasičnog prava pod nazivom Digesta (latinski naziv koji označava nešto što je izloženo izvesnim redom) ili 'Pandectae' (grčki naziv koji znači "sarži sve").

[You must be registered and logged in to see this link.]

Dioklecijan


Dioklecijan, punim imenom Gaj Aurelije Valerije Dioklecijan (lat. Gaius Aurelius Valerius Dioclectianus, rođen oko 245. godine, stupio na presto 284. godine, abdicirao 305. godine, umro oko 312. godine) bio je rimski car koji je okončao period koji se danas u rimskoj istoriji naziva krizom 3. veka.

On je uspostavio autokratski oblik vladavine koji je danas poznat pod nazivom "dominat" (za razliku od prethodne faze poznate kao "principat", koji je ustanovio Oktavijan Avgust), a ponekada se naziva i "tetrahija" ili "Pozno Rimsko carstvo". Dioklecijanove su reforme iz temelja promenile strukturu carske vlasti i doprinele ekonomskj i vojnoj stabilizaciji Rimskog carstva tokom narednih sto godina.



Tetrarhija

Dioklecijan se može smatrati pravim utemeljiteljem poznog carstva, mada je oblik vladavine koji je ustanovio – tetrarhija, tj. istovremena vladavina četiri osobe koje dele vlast – bio prolazan. Njegove su reforme, međutim, trajale duže. Vojne potrebe, a ne želja da se ustanovi neki unapred planirani sistem, zaslužne su za imenovanje Maksimijana za cezara, a kasnije za avgusta 286. godine, te imenovanje Konstancija i Galerija za cezare 293. godine. Tetrahija je bila kolegij careva koji se sastojao od dve grupe: na njegovom čelu su bila dva avgusta, stariji ljudi koji su donosili odluke, dok su ispod njih stajala dva mlađa cezara, koji su pre svega imali ulogu izvršne vlasti. Sva četvorica bila su međusobno u srodstvu, ili preko usinovljenja ili preko bračnih veza, i svi su bili Iliri koji su posle duge vojničke karijere došli do visokih komandnih položaja. Od njih, samo je Dioklecijan bio državnik. Jedinstvo carstva je očuvano, iako se na prvi pogled ne čini tako, jer nije bilo teritorijalne podele. Svaki je car dobio svoju vojsku i svoju oblast delovanja: Maksimijan – Italiju i Afriku; Konstancije – Galiju i Britaniju, Galerije – podunavske zemlje, Dioklecijan – istočne oblasti. Gotovo sve upravne odluke donosio je Dioklecijan, od koga su ostali dobili svoju vlast. On je donosio zakone, postavljao konzule i zadržavao primat. Posle 287. godine proglasio se srodnikom Jupitera koga je smatrao svojim posebnim zaštitnikom. Dioklecijan i njegov cezar Galerije bili su Iovii ("koji potiču od Jupitera"), dok su Maksimijan i Konstancije bili Herculii, pokazujući tako da potiču od mitskog heroja Herkula. Ova "epifanija tetrarha" služila je da pokaže božansko zasnivanje vlasti. Ideološko pozivanje na dva tradicionalna rimska božanstva predstavljalo je raskid s orijentalizirajućim pokušajima Elagabala i Aurelijana. Mada je podjednako poštovao Mitru, Dioklecijan je želeo da predstavi sebe kao nastavljača Avgustove delatnosti. Sprovodeći deobu vlasti Dioklecijan je za cilj imao da izbegne uzurpacije, ili barem da ih brzo suzbije – kao pri pokušaju Karauzija, zapovednika vojske u Britaniji, koji je bio ubijen (293), kao i njegov naslednik Alekt (296), pošto se u Britaniju iskrcao Konstancije.

Deifikacija carskog položaja, obeležena razrađenim ritualima, težila je da careve postavi iznad ostatka čovečanstva. Međutim, ona je još uvek bila potrebna da bi se izbegli eventualni konkurenti i da bi se tetrahiji obezbedio princip legitimnog i redovnog nasleđivanja prestola. Negde između 300. i 303. godine Dioklecijan je pronašao jedno originalno rešenje. Pošto su proslavili dvadesetu godišnjicu od stupanja na presto, dva avgusta su abdicirala (Maksimijan sasvim nevoljno), a istoga dana (1. maja 305) dva su cezara postala avgusti. Izabrana su dva nova cezara, Flavije Valerije Sever i Maksimin Daja, obojica prijatelji Galerija, čija je jaka ličnost dominirala nad Konstancijem. Odbijajući princip prirodnog nasleđivanja (i Maksimijan i Konstancije su imali odrasle sinove), Dioklecijan je mnogo rizikovao: apsolutna božanska monarhija, a takvo je uglavnom bilo uređenje koje je Dioklecijan zasnovao, nameće potrebu naslednog prenosa vlasti, a događaji koji su ubrzo usledili pokazali su da su i vojska i stanovništvo bili privrženi principu nasleđivanja prestola.

Nakon abdikacije Dioklecijan se povukao u svoju palatu u Dalmaciji koju je dao sagraditi na području današnjeg Splita (danas poznata Dioklecijanova palata).

Provincije

Da bi stvorio efikasnije jedinstvo između podanika i upravitelja, Dioklecijan je višestruko uvećao broj provincija, a čak je i Italija bila podeljena na desetak manjih jedinica provincijskog tipa. Štaviše, Rim više nije bio faktička prestonica carstva, pošto je svaki car imao svoju prestonicu u onom delu carstva kojim je vladao (Trijer, Milano, Sirmij, Nikomedija). Mada su nekolicinom provincija još uvek upravljali senatori (prokonzuli ili konzuli), većina je poverena vitezovima (koji su onda imali titulu praesides); oni obično nisu imali nikakvu vojnu vlast, ali su bili odgovorni za celokupnu civilnu upravu (pravosuđe, policija, finansije i porezi). Gradovi su izgubili svoju autonomiju, a kurijali su prikupljali poreze pod direktnom kontrolom upravnika provincije. Usitnjavanje provincija nadoknađeno je njihovim grupisanjem u dvanaest dijeceza, kojima su upravljali vicarii iz viteškog staleža, odgovorni neposredno caru. Dva pretorijanska prefekta imala su manje vojne vlasti, ali su igrala važnu ulogu u zakonodavstvu, pravosuđu i, pre svega, finansijama: staranje o anoni, koja je postala osnovica fiskalnog sistema, faktički je u ruke pretorijanskih prefekta stavljalo upravu nad celokupnom ekonomijom. U okviru centralne uprave uvećao se broj kancelarija, na čijem su se čelu nalazili civili koji su svoje poslove otpravljali kao profesionalni činovnici. Svi su činovnici bili članovi milicije (militia), čija će se hijerarhija iskristalisati tokom 4. veka.

Vojska i ratovi

Veliki su napori posvećeni jačanju granica, a limesi su bili opremljeni tvrđavama (castella) i malim utvrđenjima (burgi), naročito u Siriji. Snaga vojske je uvećana i sada je brojala 60 legija (ali s manjim brojem vojnika u svakoj), i svaka je pogranična provincija u principu dobila po dve legije, dopunjene pomoćnim trupama. Usvajajući jednu Galijenovu zamisao, Dioklecijan je stvorio zametak taktičke vojske koja naređenja prima direktno od cara i čini njegovu pratnju (comitatus). Vojskom je najčešće komandovao dux ili praepositus, a ne provincijski upravnik. Vojnici su se uglavmom regrutovali među sinovima vojnika i među varvarima koji su u vojsku stupali pojedinačno ili kao cela plemena. Pored toga, zemljoposednici su morali da obezbede ili regrute ili odgovarajuću sumu novca. Sve su ove reforme uvođene postepeno, tokom odbrambenih ratova čiji je uspeh pokazao efikasnost novog sistema.

Konstancije je suzbio Karauzijev pokušaj uzurpacije i ogorčeno se borio protiv Alemana blizu Bazela; Maksimijan je prvo poveo hajku na bagaude (skupine odbeglih seljaka koji su se dali na pljačku) u Galiji, a zatim se borio protiv mavarskih plemena u Africi (296–298) i odneo pobedu u Kartagini. Na Dunavu su Dioklecijan, a zatim Galerije, pobedili Bastarne, Jazige i Karpe, preseljavajući ih u velikom broju u provincije. Na istoku se, međutim, otpor Persijanaca, pod vođstvom preduzimljivog Narzesa, priširio od Egipta do Armenije. Persijanci su podstakli i ustanak nomadskih plemena u južnom Egiptu i ustanak Saracena u sirijskoj pustinji, a takođe su koristili antirimsku propagandu koju su širili manihejci i Jevreji. Dioklecijan je uspeo da uguši ustanak u Egiptu, te je utvrdio njegov jug protiv nomada. Ali 297. godine Narzes, nastavljač Šapurovih ambicioznih planova, prenaglio je s ratom zauzimajući Armeniju, Ozroenu i deo Sirije. Pošto je isprva pretrpeo poraz, Galerije je izvojevao sjajnu pobedu nad Narzesom, i po miru sklopljenom u Nizibisu (298) armenski je presto ponovo zauzeo vladar zavisan od Rima, a carstvu je pripao i jedan deo gornje Mesopotamije koji se protezao čak i preko Tigrisa. Tako je bio osiguran mir za nekoliko narednih decenija.

Socijalno-ekonomska politika

Ratovi, reforme i povećanje broja činovnika bili su skupi, a inflacija je smanjila izvore države. Anona, koju je uveo Septimije Sever, pokazala se nesavršenom, pa ju je Dioklecijan sada reformisao kroz sistem nazvan iugatio-capitatio: od sada se zemljišni porez, koji su u naturi plaćali zemljoposednici, određivao procenom fiskalnih jedinica na osnovu veličine i kvaliteta zemljišta, vrste uzgajanih proizvoda, broja naseljenika i stoke, te količine opreme. Fiskalno procenjivanje svakog dela imovine, na osnovu iuga i capita (izmenljivi termini čija je upotreba varirala u odnosu na različite regije i periode) zahtevalo je sprovođenje cenzusa sličnih onima koje su se mnogo vremena ranije praktikovali u Egiptu. Svake godine vlada je određivala iznos poreza po fiskalnoj jedinici, a svakih 15 godina, počev od 312, porezi su bili preispitivani. Ovaj se komplikovani sistem nije sprovodio uniformno u svakoj regiji. Ipak, on je za posledicu imao bolji proračun izvora kojima je carstvo raspolagalo, kao i određeni napredak u fiskalnoj pravičnosti, čime su veliki zahtevi koje je postavljala vlast postali podnošljiviji. Pored toga, Dioklecijan je želeo da reorganizuje kovanje novca i da stabilizuje inflaciju. Stoga je kovao poboljšani srebrni novac i njegovu vrednost čvrsto vezao za vrednost zlata. Ipak, inflacija je krajem 3. veka ponovo uzela maha, pa je Dioklecijan doneo svoj "Edikt o cenama" (Edictum de pretiis rerum venalium), kojim je utvrdio najviše cene za namirnice, robu i usluge, koje se nisu smele prekoračiti pod pretnjom smrtne kazne. Ovaj je edikt ostao bez značajnijih posledica i slabo se primenjivao, ali su natpisi s fragmentima edikta veoma zanimljivi s ekonomske tačke gledišta.

Dioklecijanove su reforme naznačile glavne odlike poznorimskog društva: to je bilo društvo čije su sve delove koji mogu biti korisni za državu definisali zakoni koji su određivali status, a samim tim i odgovornost. Vlasnici mlinova u Rimu bili su (anticipirajući razvoj koji se nastavio tokom sledeće dve ili tri generacije) odgovorni za isporuku brašna koje se delilo siromašnima, i nisu mogli da ostave u nasleđe ili povuku ni jedan deo kapitala iz svoje radionice. Nekoliko drugih kolegija bilo je na sličan način ograničeno, kao što su vlasnici brodova, zaduženi za opskrbu Rima, čamdžije na Tibru, trgovci žitom u Ostiji, osobe zadužene za raspodelu maslinovog ulja i svinjetine siromašnima, nadzornici javnih kupatila i krečari. Zanatlijama koji su opsluživali državne "fabrike", u kojima se proizvodila odeća za carski dvor i za vojsku, konjanička oprema i oružje, bilo je zabranjeno da menjaju mesto stanovanja i zanimanje, a bila im je određena i proizvodna kvota. Dioklecijan je izgradio nekoliko takvih "fabrika", neke u svojoj prestonici Nikomediji, a neke u gradovima koji su bili blizu onih grupa čije su potrebe zadovoljavali. Zakoni koji su nametali ove obavaze odnosili su samo samo na one kolegije koji su opsluživali vojsku i prestonicu (ili prestonice, posle osnivanja Konstantinopolja). A da bi te kolegije identifikovali i pridobili za rad za državu, te da bi ih zadržali u njihovom korisnom poslu, carevi su, već od Klaudija, njima nudili privilegije i nametali kontrolu. Dioklecijan je, međutim, znatno povećao teret i složenost ovih obaveza.

Dioklecijan je, takođe, promenio upravne oblasti u Egiptu, sprovodeći model kakav nalazimo i na ostalim mestima, tako što je u svakoj oblasti najvažnijem gradu poveravao odgovornost za celu tu oblast. Tako je poslednja anomalna provincija ujednačena s ostalim. Carska je uprava i dalje svuda od članova municipalnog senata očekivala da joj služe, pre svega u prikupljanju poreza, ali i u regrutovanju vojnika, lokalnoj policijskoj službi, organizovanju smeštaja za vojsku, te u izgradnji puteva. Kao što je vekovima bio slučaj, oni su morali imati određenu količnu zemljišta koje je služilo kao jemstvo za izvršavanje njihovih zaduženja u upravi, te kao uslov da se mogu kandidovati za senatore, ako je senat tako odlučio. To nikada nije bilo propisano nekim zakonom, ali je do Dioklecijanovog vremena car na raspolaganju imao korpus dugo ustanovljenih običaja i brojnih carskih odluka koje su mu jednako dobro služile. Lokalna je elita tako za cara obavljala dužnosti, koje su bile obavezne i koje su se prenosile s kolena na koleno, upravo kao što je to bio slučaj i s čamdžijama na Tibru.

Još su dve grupe na isti način bile vezane za svoja zanimanja: vojnici i zemljoradnici. Sinovi vojnika bili su obavezni da nastave zanimanje svojih očeva (zakon koji je to propisivao bio je na snazi barem od 313. godine). Prirodna tendencija zemljoradnika-zakupaca (coloni) da obnove zakup nad zemljom koju su obrađivali, a pre njih možda i njihovi očevi i dede, bila je potvrđena carskim odlukama – do te mere da je 312. godine Konstantin Veliki mogao da kaže da su najamnici na njegovom sardinijskom imanju vezani za parcele koje obrađuju. Ovo je najranije eksplicitno pominjanje sistema poznatog pod imenom "kolonat". Uskoro je taj sistem izašao iz okvira carskih imanja, pa su određene kategorije zakupaca vezivane i za privatne posede. Carevi su želeli da obezbede poreske prihode i, u tu svrhu, stabilnu količinu radne snage na selu.

Carstvo, kakvim se ono pokazuje u obilnom zakonodavstvu iz perioda od Dioklecijana pa sve do duboko u 5. vek, nazivano je "vojničkom diktaturom", pa čak i svojevrsnim totalitarnim zatvorom, u kome je svaki stanovnik imao sopstvenu ćeliju i okove. Ovo je svakako mogla biti namera careva. Po njihovom mišljenju, takav je sistem bio potreban da bi se popravile slabosti koje su izašle na videlo tokom krize 3. veka. Princip naslednih obaveza, i pored svega, nije bio tako neobičan i suprostavljen prirodnim tendencijama ekonomije i praksi koja se razvila u ranija, lakša vremena. Ipak, Dioklecijanove se namere nisu mogle u potpunosti realizovati, zbog ograničenosti upravne efikasnosti.

Odnos prema hrišćanstvu

Posle početnog perioda indiferentnosti prema hrišćanima, Dioklecijan je svoju vladu završio pokrećući protiv njih, 303. godine, poslednji i najžešći progon od svih prethodnih. Na to ga je nagovorio njegov cezar Galerije, i progon je na istoku trajao još celu jednu deceniju, pod Galerijem kao avgustom i pod drugim carevima. Kao i u ranijim progonima, inicijativa je potekla u samom središtu vlade: neki carevi, podjednako besni na hrišćane kao i mnogi obični građani, smatrali su svojom dužnošću da održe harmoniju s bogovima, pax deorum, koja je jedina omogućavala prosperitet carstva. Stoga su se Decije i Valerijan u pedesetim godinama 3. veka surovo razračunavali s hrišćanima, tražeći od njih da svoje odricanje od hrišćanstva dokažu prinošenjem žrtvi u lokalnim hramovima, a po prvi put su počeli da direktno diraju u sveštenstvo i crkvenu imovinu. Bilo je i takvih hrišćana koji su više voleli smrt, ali se većina pokoravala ili se sakrivala. Međutim, samo nekoliko meseci pošto je pokrenuo progon hrišćana, Decije je umro (251), a krvava je faza Valerijanovih napada takođe trajala samo nekoliko meseci (259/260). Njegov je sin Galijen izdao edikt kojim je proklamovao versku toleranciju, a Aurelijana je antiohijska crkva čak pozvala da arbitrira u jednom unutrašnjem sporu.

Hrišćanstvo je tako postalo otvorena i ustanovljena religija, zahvaljujući moći svog boga, koja se (kako se činilo) tako često manifestovala u čudesnim delima, i zahvaljujući postojanosti koju su preobraćenicima pružali njihov nov život i zajednica. Stare optužbe – za kanibalizam i incest – koje su uznemiravale apologete u 2. veku nisu više bile vredne pažnje. Hrišćanstvo je zadobilo određeni stepen respektabilnosti, kao i vernike iz viših slojeva, te darove u zemljištu i novcu. Do kraja 3. veka hrišćani su zapravo bili u većini u nekim manjim gradovima ili oblastima na istoku, a bili su dobro predstavljeni u Italiji, Galiji i u Africi oko Kartagine; sve u svemu, bilo ih je možda oko 5 miliona, u carstvu koje je brojalo ukupno oko 60 miliona stanovnika. Povremeni sastanci u vezi sa spornim pitanjima okupili bi desetine biskupa, a upravo su taj običaj ili pojavu veliki progoni pokušavali da suzbiju. Napredak jedne religije koja nije mogla da prihvati versku osnovicu tetrahije i čiji su se pojedini članovi ponašali drsko i provokativno, kao u događaju u Nikomediji (gde je preko puta Dioklacijanove palate sagrađena crkva), konačno su izazvali Galerijev fanatizam. Tokom 303. i 304. godine izdato je nekoliko edikta, od kojih je svaki bio sve strožiji, kojima se naređivalo uništenje crkava, plenidba svetih knjiga, hapšenje sveštenika i smrtna kazna za sve koji odbiju da prinose žrtve rimskim bogovima. Na istoku, gde je Galerijev uticaj na ostarelog Dioklecijana postajao sve veći, progon je bio posebno nasilan, posebno u Egiptu, Palestini i u podunavskim oblastima. U Italiji se Maksimijan, mada je u početku bio revnostan, brzo umorio; u Galiji je Konstancije jednostavno uništio nekoliko crkava, ali dalje od toga nije išao. Hrišćanstvo se, ipak, više nije moglo iskoreniti, jer stanovništvo carstva, pa čak i neki činovnici, nisu više prema hrišćanima gajili slepu mržnju koja je bila karakteristična za prethodne vekove.

[url= Dioklecijan Dioklecijan, punim imenom Gaj Aurelije Valerije Dioklecijan (lat. Gaius Aurelius Valerius Dioclectianus, rođen oko 245. godine, stupio na presto 284. godine, abdicirao 305. godine, umro oko 312. godine) bio je rimski car koji je okončao period koji se danas u rimskoj istoriji naziva krizom 3. veka. On je uspostavio autokratski oblik vladavine koji je danas poznat pod nazivom "dominat" (za razliku od prethodne faze poznate kao "principat", koji je ustanovio Oktavijan Avgust), a ponekada se naziva i "tetrahija" ili "Pozno Rimsko carstvo". Dioklecijanove su reforme iz temelja promenile strukturu carske vlasti i doprinele ekonomskj i vojnoj stabilizaciji Rimskog carstva tokom narednih sto godina. Tetrarhija Dioklecijan se može smatrati pravim utemeljiteljem poznog carstva, mada je oblik vladavine koji je ustanovio – tetrarhija, tj. istovremena vladavina četiri osobe koje dele vlast – bio prolazan. Njegove su reforme, međutim, trajale duže. Vojne potrebe, a ne želja da se ustanovi neki unapred planirani sistem, zaslužne su za imenovanje Maksimijana za cezara, a kasnije za avgusta 286. godine, te imenovanje Konstancija i Galerija za cezare 293. godine. Tetrahija je bila kolegij careva koji se sastojao od dve grupe: na njegovom čelu su bila dva avgusta, stariji ljudi koji su donosili odluke, dok su ispod njih stajala dva mlađa cezara, koji su pre svega imali ulogu izvršne vlasti. Sva četvorica bila su međusobno u srodstvu, ili preko usinovljenja ili preko bračnih veza, i svi su bili Iliri koji su posle duge vojničke karijere došli do visokih komandnih položaja. Od njih, samo je Dioklecijan bio državnik. Jedinstvo carstva je očuvano, iako se na prvi pogled ne čini tako, jer nije bilo teritorijalne podele. Svaki je car dobio svoju vojsku i svoju oblast delovanja: Maksimijan – Italiju i Afriku; Konstancije – Galiju i Britaniju, Galerije – podunavske zemlje, Dioklecijan – istočne oblasti. Gotovo sve upravne odluke donosio je Dioklecijan, od koga su ostali dobili svoju vlast. On je donosio zakone, postavljao konzule i zadržavao primat. Posle 287. godine proglasio se srodnikom Jupitera koga je smatrao svojim posebnim zaštitnikom. Dioklecijan i njegov cezar Galerije bili su Iovii ("koji potiču od Jupitera"), dok su Maksimijan i Konstancije bili Herculii, pokazujući tako da potiču od mitskog heroja Herkula. Ova "epifanija tetrarha" služila je da pokaže božansko zasnivanje vlasti. Ideološko pozivanje na dva tradicionalna rimska božanstva predstavljalo je raskid s orijentalizirajućim pokušajima Elagabala i Aurelijana. Mada je podjednako poštovao Mitru, Dioklecijan je želeo da predstavi sebe kao nastavljača Avgustove delatnosti. Sprovodeći deobu vlasti Dioklecijan je za cilj imao da izbegne uzurpacije, ili barem da ih brzo suzbije – kao pri pokušaju Karauzija, zapovednika vojske u Britaniji, koji je bio ubijen (293), kao i njegov naslednik Alekt (296), pošto se u Britaniju iskrcao Konstancije. Deifikacija carskog položaja, obeležena razrađenim ritualima, težila je da careve postavi iznad ostatka čovečanstva. Međutim, ona je još uvek bila potrebna da bi se izbegli eventualni konkurenti i da bi se tetrahiji obezbedio princip legitimnog i redovnog nasleđivanja prestola. Negde između 300. i 303. godine Dioklecijan je pronašao jedno originalno rešenje. Pošto su proslavili dvadesetu godišnjicu od stupanja na presto, dva avgusta su abdicirala (Maksimijan sasvim nevoljno), a istoga dana (1. maja 305) dva su cezara postala avgusti. Izabrana su dva nova cezara, Flavije Valerije Sever i Maksimin Daja, obojica prijatelji Galerija, čija je jaka ličnost dominirala nad Konstancijem. Odbijajući princip prirodnog nasleđivanja (i Maksimijan i Konstancije su imali odrasle sinove), Dioklecijan je mnogo rizikovao: apsolutna božanska monarhija, a takvo je uglavnom bilo uređenje koje je Dioklecijan zasnovao, nameće potrebu naslednog prenosa vlasti, a događaji koji su ubrzo usledili pokazali su da su i vojska i stanovništvo bili privrženi principu nasleđivanja prestola. Nakon abdikacije Dioklecijan se povukao u svoju palatu u Dalmaciji koju je dao sagraditi na području današnjeg Splita (danas poznata Dioklecijanova palata). Provincije Da bi stvorio efikasnije jedinstvo između podanika i upravitelja, Dioklecijan je višestruko uvećao broj provincija, a čak je i Italija bila podeljena na desetak manjih jedinica provincijskog tipa. Štaviše, Rim više nije bio faktička prestonica carstva, pošto je svaki car imao svoju prestonicu u onom delu carstva kojim je vladao (Trijer, Milano, Sirmij, Nikomedija). Mada su nekolicinom provincija još uvek upravljali senatori (prokonzuli ili konzuli), većina je poverena vitezovima (koji su onda imali titulu praesides); oni obično nisu imali nikakvu vojnu vlast, ali su bili odgovorni za celokupnu civilnu upravu (pravosuđe, policija, finansije i porezi). Gradovi su izgubili svoju autonomiju, a kurijali su prikupljali poreze pod direktnom kontrolom upravnika provincije. Usitnjavanje provincija nadoknađeno je njihovim grupisanjem u dvanaest dijeceza, kojima su upravljali vicarii iz viteškog staleža, odgovorni neposredno caru. Dva pretorijanska prefekta imala su manje vojne vlasti, ali su igrala važnu ulogu u zakonodavstvu, pravosuđu i, pre svega, finansijama: staranje o anoni, koja je postala osnovica fiskalnog sistema, faktički je u ruke pretorijanskih prefekta stavljalo upravu nad celokupnom ekonomijom. U okviru centralne uprave uvećao se broj kancelarija, na čijem su se čelu nalazili civili koji su svoje poslove otpravljali kao profesionalni činovnici. Svi su činovnici bili članovi milicije (militia), čija će se hijerarhija iskristalisati tokom 4. veka. Vojska i ratovi Veliki su napori posvećeni jačanju granica, a limesi su bili opremljeni tvrđavama (castella) i malim utvrđenjima (burgi), naročito u Siriji. Snaga vojske je uvećana i sada je brojala 60 legija (ali s manjim brojem vojnika u svakoj), i svaka je pogranična provincija u principu dobila po dve legije, dopunjene pomoćnim trupama. Usvajajući jednu Galijenovu zamisao, Dioklecijan je stvorio zametak taktičke vojske koja naređenja prima direktno od cara i čini njegovu pratnju (comitatus). Vojskom je najčešće komandovao dux ili praepositus, a ne provincijski upravnik. Vojnici su se uglavmom regrutovali među sinovima vojnika i među varvarima koji su u vojsku stupali pojedinačno ili kao cela plemena. Pored toga, zemljoposednici su morali da obezbede ili regrute ili odgovarajuću sumu novca. Sve su ove reforme uvođene postepeno, tokom odbrambenih ratova čiji je uspeh pokazao efikasnost novog sistema. Konstancije je suzbio Karauzijev pokušaj uzurpacije i ogorčeno se borio protiv Alemana blizu Bazela; Maksimijan je prvo poveo hajku na bagaude (skupine odbeglih seljaka koji su se dali na pljačku) u Galiji, a zatim se borio protiv mavarskih plemena u Africi (296–298) i odneo pobedu u Kartagini. Na Dunavu su Dioklecijan, a zatim Galerije, pobedili Bastarne, Jazige i Karpe, preseljavajući ih u velikom broju u provincije. Na istoku se, međutim, otpor Persijanaca, pod vođstvom preduzimljivog Narzesa, priširio od Egipta do Armenije. Persijanci su podstakli i ustanak nomadskih plemena u južnom Egiptu i ustanak Saracena u sirijskoj pustinji, a takođe su koristili antirimsku propagandu koju su širili manihejci i Jevreji. Dioklecijan je uspeo da uguši ustanak u Egiptu, te je utvrdio njegov jug protiv nomada. Ali 297. godine Narzes, nastavljač Šapurovih ambicioznih planova, prenaglio je s ratom zauzimajući Armeniju, Ozroenu i deo Sirije. Pošto je isprva pretrpeo poraz, Galerije je izvojevao sjajnu pobedu nad Narzesom, i po miru sklopljenom u Nizibisu (298) armenski je presto ponovo zauzeo vladar zavisan od Rima, a carstvu je pripao i jedan deo gornje Mesopotamije koji se protezao čak i preko Tigrisa. Tako je bio osiguran mir za nekoliko narednih decenija. Socijalno-ekonomska politika Ratovi, reforme i povećanje broja činovnika bili su skupi, a inflacija je smanjila izvore države. Anona, koju je uveo Septimije Sever, pokazala se nesavršenom, pa ju je Dioklecijan sada reformisao kroz sistem nazvan iugatio-capitatio: od sada se zemljišni porez, koji su u naturi plaćali zemljoposednici, određivao procenom fiskalnih jedinica na osnovu veličine i kvaliteta zemljišta, vrste uzgajanih proizvoda, broja naseljenika i stoke, te količine opreme. Fiskalno procenjivanje svakog dela imovine, na osnovu iuga i capita (izmenljivi termini čija je upotreba varirala u odnosu na različite regije i periode) zahtevalo je sprovođenje cenzusa sličnih onima koje su se mnogo vremena ranije praktikovali u Egiptu. Svake godine vlada je određivala iznos poreza po fiskalnoj jedinici, a svakih 15 godina, počev od 312, porezi su bili preispitivani. Ovaj se komplikovani sistem nije sprovodio uniformno u svakoj regiji. Ipak, on je za posledicu imao bolji proračun izvora kojima je carstvo raspolagalo, kao i određeni napredak u fiskalnoj pravičnosti, čime su veliki zahtevi koje je postavljala vlast postali podnošljiviji. Pored toga, Dioklecijan je želeo da reorganizuje kovanje novca i da stabilizuje inflaciju. Stoga je kovao poboljšani srebrni novac i njegovu vrednost čvrsto vezao za vrednost zlata. Ipak, inflacija je krajem 3. veka ponovo uzela maha, pa je Dioklecijan doneo svoj "Edikt o cenama" (Edictum de pretiis rerum venalium), kojim je utvrdio najviše cene za namirnice, robu i usluge, koje se nisu smele prekoračiti pod pretnjom smrtne kazne. Ovaj je edikt ostao bez značajnijih posledica i slabo se primenjivao, ali su natpisi s fragmentima edikta veoma zanimljivi s ekonomske tačke gledišta. Dioklecijanove su reforme naznačile glavne odlike poznorimskog društva: to je bilo društvo čije su sve delove koji mogu biti korisni za državu definisali zakoni koji su određivali status, a samim tim i odgovornost. Vlasnici mlinova u Rimu bili su (anticipirajući razvoj koji se nastavio tokom sledeće dve ili tri generacije) odgovorni za isporuku brašna koje se delilo siromašnima, i nisu mogli da ostave u nasleđe ili povuku ni jedan deo kapitala iz svoje radionice. Nekoliko drugih kolegija bilo je na sličan način ograničeno, kao što su vlasnici brodova, zaduženi za opskrbu Rima, čamdžije na Tibru, trgovci žitom u Ostiji, osobe zadužene za raspodelu maslinovog ulja i svinjetine siromašnima, nadzornici javnih kupatila i krečari. Zanatlijama koji su opsluživali državne "fabrike", u kojima se proizvodila odeća za carski dvor i za vojsku, konjanička oprema i oružje, bilo je zabranjeno da menjaju mesto stanovanja i zanimanje, a bila im je određena i proizvodna kvota. Dioklecijan je izgradio nekoliko takvih "fabrika", neke u svojoj prestonici Nikomediji, a neke u gradovima koji su bili blizu onih grupa čije su potrebe zadovoljavali. Zakoni koji su nametali ove obavaze odnosili su samo samo na one kolegije koji su opsluživali vojsku i prestonicu (ili prestonice, posle osnivanja Konstantinopolja). A da bi te kolegije identifikovali i pridobili za rad za državu, te da bi ih zadržali u njihovom korisnom poslu, carevi su, već od Klaudija, njima nudili privilegije i nametali kontrolu. Dioklecijan je, međutim, znatno povećao teret i složenost ovih obaveza. Dioklecijan je, takođe, promenio upravne oblasti u Egiptu, sprovodeći model kakav nalazimo i na ostalim mestima, tako što je u svakoj oblasti najvažnijem gradu poveravao odgovornost za celu tu oblast. Tako je poslednja anomalna provincija ujednačena s ostalim. Carska je uprava i dalje svuda od članova municipalnog senata očekivala da joj služe, pre svega u prikupljanju poreza, ali i u regrutovanju vojnika, lokalnoj policijskoj službi, organizovanju smeštaja za vojsku, te u izgradnji puteva. Kao što je vekovima bio slučaj, oni su morali imati određenu količnu zemljišta koje je služilo kao jemstvo za izvršavanje njihovih zaduženja u upravi, te kao uslov da se mogu kandidovati za senatore, ako je senat tako odlučio. To nikada nije bilo propisano nekim zakonom, ali je do Dioklecijanovog vremena car na raspolaganju imao korpus dugo ustanovljenih običaja i brojnih carskih odluka koje su mu jednako dobro služile. Lokalna je elita tako za cara obavljala dužnosti, koje su bile obavezne i koje su se prenosile s kolena na koleno, upravo kao što je to bio slučaj i s čamdžijama na Tibru. Još su dve grupe na isti način bile vezane za svoja zanimanja: vojnici i zemljoradnici. Sinovi vojnika bili su obavezni da nastave zanimanje svojih očeva (zakon koji je to propisivao bio je na snazi barem od 313. godine). Prirodna tendencija zemljoradnika-zakupaca (coloni) da obnove zakup nad zemljom koju su obrađivali, a pre njih možda i njihovi očevi i dede, bila je potvrđena carskim odlukama – do te mere da je 312. godine Konstantin Veliki mogao da kaže da su najamnici na njegovom sardinijskom imanju vezani za parcele koje obrađuju. Ovo je najranije eksplicitno pominjanje sistema poznatog pod imenom "kolonat". Uskoro je taj sistem izašao iz okvira carskih imanja, pa su određene kategorije zakupaca vezivane i za privatne posede. Carevi su želeli da obezbede poreske prihode i, u tu svrhu, stabilnu količinu radne snage na selu. Carstvo, kakvim se ono pokazuje u obilnom zakonodavstvu iz perioda od Dioklecijana pa sve do duboko u 5. vek, nazivano je "vojničkom diktaturom", pa čak i svojevrsnim totalitarnim zatvorom, u kome je svaki stanovnik imao sopstvenu ćeliju i okove. Ovo je svakako mogla biti namera careva. Po njihovom mišljenju, takav je sistem bio potreban da bi se popravile slabosti koje su izašle na videlo tokom krize 3. veka. Princip naslednih obaveza, i pored svega, nije bio tako neobičan i suprostavljen prirodnim tendencijama ekonomije i praksi koja se razvila u ranija, lakša vremena. Ipak, Dioklecijanove se namere nisu mogle u potpunosti realizovati, zbog ograničenosti upravne efikasnosti. Odnos prema hrišćanstvu Posle početnog perioda indiferentnosti prema hrišćanima, Dioklecijan je svoju vladu završio pokrećući protiv njih, 303. godine, poslednji i najžešći progon od svih prethodnih. Na to ga je nagovorio njegov cezar Galerije, i progon je na istoku trajao još celu jednu deceniju, pod Galerijem kao avgustom i pod drugim carevima. Kao i u ranijim progonima, inicijativa je potekla u samom središtu vlade: neki carevi, podjednako besni na hrišćane kao i mnogi obični građani, smatrali su svojom dužnošću da održe harmoniju s bogovima, pax deorum, koja je jedina omogućavala prosperitet carstva. Stoga su se Decije i Valerijan u pedesetim godinama 3. veka surovo razračunavali s hrišćanima, tražeći od njih da svoje odricanje od hrišćanstva dokažu prinošenjem žrtvi u lokalnim hramovima, a po prvi put su počeli da direktno diraju u sveštenstvo i crkvenu imovinu. Bilo je i takvih hrišćana koji su više voleli smrt, ali se većina pokoravala ili se sakrivala. Međutim, samo nekoliko meseci pošto je pokrenuo progon hrišćana, Decije je umro (251), a krvava je faza Valerijanovih napada takođe trajala samo nekoliko meseci (259/260). Njegov je sin Galijen izdao edikt kojim je proklamovao versku toleranciju, a Aurelijana je antiohijska crkva čak pozvala da arbitrira u jednom unutrašnjem sporu. Hrišćanstvo je tako postalo otvorena i ustanovljena religija, zahvaljujući moći svog boga, koja se (kako se činilo) tako često manifestovala u čudesnim delima, i zahvaljujući postojanosti koju su preobraćenicima pružali njihov nov život i zajednica. Stare optužbe – za kanibalizam i incest – koje su uznemiravale apologete u 2. veku nisu više bile vredne pažnje. Hrišćanstvo je zadobilo određeni stepen respektabilnosti, kao i vernike iz viših slojeva, te darove u zemljištu i novcu. Do kraja 3. veka hrišćani su zapravo bili u većini u nekim manjim gradovima ili oblastima na istoku, a bili su dobro predstavljeni u Italiji, Galiji i u Africi oko Kartagine; sve u svemu, bilo ih je možda oko 5 miliona, u carstvu koje je brojalo ukupno oko 60 miliona stanovnika. Povremeni sastanci u vezi sa spornim pitanjima okupili bi desetine biskupa, a upravo su taj običaj ili pojavu veliki progoni pokušavali da suzbiju. Napredak jedne religije koja nije mogla da prihvati versku osnovicu tetrahije i čiji su se pojedini članovi ponašali drsko i provokativno, kao u događaju u Nikomediji (gde je preko puta Dioklacijanove palate sagrađena crkva), konačno su izazvali Galerijev fanatizam. Tokom 303. i 304. godine izdato je nekoliko edikta, od kojih je svaki bio sve strožiji, kojima se naređivalo uništenje crkava, plenidba svetih knjiga, hapšenje sveštenika i smrtna kazna za sve koji odbiju da prinose žrtve rimskim bogovima. Na istoku, gde je Galerijev uticaj na ostarelog Dioklecijana postajao sve veći, progon je bio posebno nasilan, posebno u Egiptu, Palestini i u podunavskim oblastima. U Italiji se Maksimijan, mada je u početku bio revnostan, brzo umorio; u Galiji je Konstancije jednostavno uništio nekoliko crkava, ali dalje od toga nije išao. Hrišćanstvo se, ipak, više nije moglo iskoreniti, jer stanovništvo carstva, pa čak i neki činovnici, nisu više prema hrišćanima gajili slepu mržnju koja je bila karakteristična za prethodne vekove.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Konstantin Veliki


Gaj Flavije Valerije Aurelije Konstantin (lat. Gaius Flavius Valerius Aurelius Constantinus, rođen 272. godine, stupio na presto 306. godine, umro 337. godine), poznatiji kao Konstantin I ili Konstantin Veliki, bio je rimski vojskovođa i car, nastavljač Dioklecijanove upravne organizacije poznate pod nazivom "dominat".

Rođen je u Naissusu (današnji Niš) 272. godine. Za rimskog cara je izabran godine 306 u današnjem Jorku (V.Britanija) posle smrti svoga oca. Godine 313. je Milanskim ediktom ozakonio kršćanstvo u Rimskom carstvu. Godine 325. je predsjedao Nicejskim koncilom/Никејским сабором, zbog čega se smatra prvim rimskim kršćanskim vladarom. Po predanju, zajedno sa svojom majkom (caricom Jelenom) nalazi u Jerusalimu krst na kome je Isus Hristos bio razapet.

Godine 330. je na temeljima starog Bizanta sagradio grad zvan Nova Roma koji će poslije biti poznat kao Konstantinopol, ili Carigrad, prijestolnica Istočnog rimskog carstva.

Najveći njegov doprinos carstvu je započinjanje velike državne reforme Rima, koji je tada bio devastiran ekonomskom i vojnom krizom, tako što seli glavni grad u Konstantinopolj, a to nezvanično započinje novu fazu Rimskog carstva - dominaciju Vizantije. Tek jedan od njegovih naslednika Teodosije I završava proces reforme i decentralizacije carstva koji se produžava uz manje zastoje na celu istoriju ovog carstva.

Od njegovog doba, crkva se polako sjedinjuje sa državom i igra značajnu ulogu u njenom daljem razvoju.



Borba za vlast

Prva tetrarhija okončna je 1. maja 305. godine abdikacijom Dioklecijana i Maksimijana; druga nije trajala dugo. Kada je Konstancije umro u Eboraku (današnjem Yorku) 306. godine, vojske Britanije i Galije, ne obazirući se na pravila sistema tetrarhije, požurile su da za avgusta proglase Konstantina, mladog Konstancijevog sina. Mladi Maksencije, sin Maksimijana (koji nikada i nije želeo da se povuče s vlasti), proglasio se potom u Rimu za cara, pozvao svog oca da mu se priključi i otarasio se Flavija Valerija Severa. Tako je 307. i 308. godine vladala velika konfuzija. Sedam careva je imalo (ili je mislilo da ima) titulu avgusta: Maksimijan, Galerije, Konstantin, Maksencije, Maksimin Daja, Licinije (koga je za avgusta imenovao Galerije 308. godine, suprotstavljajući ga Konstantinu) i, u Africi, uzurpator Domicije Aleksandar.

Ova je situacija razrešena tako što su carevi bili jedan za drugim eliminisani. Posle brojnih intriga, starog je Maksimijana 310. godine ubio njegov zet Konstantin, a sledeće godine Aleksandra je pogubio jedan od Maksencijevih pretorijanskih prefekta. Galerije je 311. godine umro od bolesti, nekoliko dana pošto je priznao neuspeh svojih progona hrišćana i izdao edikt o toleranciji. Ostali su Konstantin i Maksencije (na zapadu), te Licinije i Maksimin Daja (na istoku). Konstanin, najbolji vojskovođa od njih četvorice, napao je Italiju s jakom vojskom odanih mu Gala i porazio Maksencija kod Mulvijskog mosta, nedaleko od Rima. Pokušavajući da pobegne Maksencije se udavio. Konstantin je tada sklopio sporazum s Licinijem; njih dvojica su privukli sebi hrišćane na istoku tako što su im Milanskim ediktom garantovali versku toleranciju (313). To je oslabilo Maksimina Daju, koji je sada bio izolovan i smatran progoniteljem hrišćana; kad ga je Licinije napao kod Hadrijanopolja, on se razboleo i uskoro umro (313). Tako je carstvo ostalo sa dva cara, Konstantinom i Licinijem, koji su formalno bili saveznici, te su se orodili tako što se Licinije oženio Konstantinovom kćerkom.

Konstantin i Licinije su se ubrzo međusobno sukobili oko vlasti. Konstantin je napao svog protivnika prvi put 316. godine i oduzeo mu dijeceze Panoniju i Meziju. Deset godina je između njih trajalo primirje. Dioklecijan je 316. godine umro u Saloni (današnjem Splitu), koju nikada nije želeo da napusti, iako je njegov politički sistem propao. Konstantin i Licinije su se tada vratili naslednom principu, te su odredili tri moguća cezara među svojim sinovima, sva tri još uvek maloletna, kako bi zasnovali svoje dinastije (dva Konstantinova sina i jedan Licinijev). Međutim, po dinastijskom je principu mogao postojati samo jedan car, koji je iza sebe ostavljao naslednika. Mada je Konstantin bio naklonjen hrišćanima, Licinije je obnovio progone, a 324. godine ponovo je izbio rat. Licinije, poražen prvo kod Hadrijanopolja, a zatim u Anatoliji, morao se predati, te je bio pogubljen zajedno sa svojim sinom. Zatim je i Konstantinov treći sin, Konstancije, bio imenovan za cezara, kao ranije njegova dva starija brata, Krisp i Konstantin Mlađi. Tako je bila osnovana druga flavijevska dinastija, a Konstantin je podupirao verovanje da je njegov otac, Flavije Konstancije (Hlor), bio potomak Klaudija II Gotskog.

Odnos prema hrišćanstvu [

Konstantinovo preobraćanje u hrišćanstvo imalo je dalekosežne posledice. Kao njegov otac, i on je u početku bio privrženik Sunca. Dok je prinosio žrtvu u Velikom hramu Sunca u galskim planinama Vozges imao je svoju prvu, doduše pagansku, viziju. Tokom borbi s Maksencijem imao je svoju drugu viziju – osvetljeni krst na nebu – posle čega je dao da se na oklope njegovih ljudi ucrta figura koja je možda predstavljala Hristov monogram (mada je verovatno Hrista pomešao sa Suncem u njegovoj manifestaciji "najvećeg dostojanstva", summa dignitas). Nakon svoje pobede proglasio se hrišćaninom. Njegovo preobraćanje još uvek je pomalo obavijeno velom misterije, a njegovi savremenici – Laktancije i Eusebije iz Cezareje – uglavnom ne osvetljavaju to pitanje, i čak su kontradiktorni. Ali je to nesumnjivo bilo iskreno preobraćanje, jer je Konstantin imao religijski način mišljenja. On je takođe bio napredan i stajao je pod snažnim uticajem sposobnih biskupa koji su ga od samog početka okruživali.

Do 320–322. godine na Konstantinovim se spomenicima i novcu pojavljuju solarni simboli, a on sam nikada nije bio naročiti teolog. Ipak, njegova blagonaklona politika prema hrišćanima nikada nije oslabila. Hrišćanstvo je u carstvu još uvek bila manjinska religija, posebno na zapadu i u ruralnim oblastima (pa stoga i u njegovoj sopstvenoj vojsci), te se može isključiti mogućnost neke Konstantinove političke kalkulacije. Ali je njegova politika bila oduševljeno prihvaćena na istoku, i nova se religija zahvaljujući Konstantinu sve brže širila; njegova zvanična podrška prouzrokovala je preobraćanje mnogobrojnih pagana, mada sa sumnjivom iskrenošću, jer su bili ravnodušni prema moralnim ubeđenjima.

Crkva, koja je do nedavno bila progonjena, sada je bila obasuta iznenadnom pažnjom: izgradnja velelepnih crkava (u Rimu i Konstantinopolju), donacije i darovi, oslobađanje sveštenika od dekurionskih dužnosti, davanje sudskih ovlašćenja biskupima i munjevito napredovanje činovnika-hrišćana. Ipak, pagani nisu progonjeni i Konstantin je zadržao titulu pontifex maximus. Ali on je o paganskim bogovima govorio s prezirom i zabranio je određene rituale, pre svega prinošenje žrtvi noću. Zatim je 331. godine naredio da se popiše paganska imovina, opljačkao blago u hramovima i, konačno, uništio nekoliko svetilišta na istoku pod izgovorom nemoralnosti.

Crkve su uskoro osetile teret careve brige: "sekularna ruka" (tj. vlada) stavila se u službu kolebljive ortodoksije, jer je car bio veoma podložan argumentima različitih krugova, te se prilično izgubio u teološkim finesama. U Arlu je 312. godine održan sabor, koji je uzalud pokušao da zaustavi donatsku šizmu (nacionalistički jeretički pokret koji je dovodio u pitanje valjanost nekih crkvenih zvaničnika), koja je nastala u Africi posle Dioklecijanovih progona. Arijska je jeres izazvala još više teškoća: Arije, aleksandrijski sveštenik i učenik Lukijana iz Antiohije, doveo je u pitanje dogmu o Trojstvu i božanskoj prirodi Hrista; njegov asketizam i oštrina njegove dijalektike doneli su mu mnogo sledbenika; bio je osuđen nekoliko puta, ali su se neredi nastavljali. Konstantin, zamoljen od obe strane da posreduje i ravnodušan prema doktrinarnim finesama, koje su uostalom bile strane većini vernika na zapadu, želeo je da uspostavi univerzalni simbol vere; stoga je 325. godine sazvao vaseljenski sabor u Nikeji. Osudio je Arija i, uprkos Istočnjacima, proklamovao da je Isus "jednosuštven" sa Bogom ocem. Ipak, arijska je jeres i dalje postojala, jer je Konstantin nekoliko puta promenio mišljenje; na njega su vršili uticaj arijanski i semi-arijanski biskupi, a jedan od njih, Eusebije iz Nikomedije, čak ga je krstio na samrti, 337. godine.

Uprava nad carstvom

Između 325. i 337. godine Konstantin je sproveo važne reforme, nastavljajući delatnost Dioklecijana. Iskristalisala se podela na pogranične trupe (limitanei) i taktičke trupe (comitatenses i careva garda), na čijem su čelu bili magistri militum. Vojna je karijera postala sasvim nezavisna od civilne. On je, međutim, istovremeno veliki broj vojnika smestio u gradove ili njihovu blizinu, da bi snabdevanje vojske bilo lakše i ekonomičnije. Međutim, to je otežalo održavanje vojnih vežbi i discipline, a vojnici su se besposleno vrzmali po gradovima. Pod Kontanstinom se desilo i to da je jedan varvarin, zapovednik u rimskoj vojsci, stekao istorijski značaj. To je bio Alaman Krok, koji je među vojnicima predvodio pokret koji je Konstantina i doveo do titule avgusta 306. godine, odmah posle smrti njegovog oca Konstancija. Slična je ličnost bio i veliki vojskovođa Bonit, Franak, u periodu od 316. do 324. godine; a Konstantin je za svoje pobede protiv Maksencija 311–312. godine imao da zahvali pre svega svojim vojnicima-varvarima, koji su i predstavljeni na Konstantinovom slavoluku u Rimu. Kada se borio protiv njega, Licinije je regrutovao čitave odrede Gota, kako bi ojačao svoju vojsku. I Konstantin je primao Gote, koji su, navodno, dostigli broj od 40.000, da bi pomogli u odbrani Konstantinopolja u drugom delu njegove vladavine, a dvorsku su gardu otada činili uglavnom Germani, među kojima su se regrutovali i mnogi visoki vojni oficiri. Rimljani su u ratu sve više zavisili od imigranata ili prve generacije varvara, upravo u vreme kada su konvencionalne rimske trupe počele gubiti vojničku vrednost.

Konstantin je mnoge vitezove uzdigao na rang senatora, pošto je u prvom delu svoje vlade morao da popunjava sve veći broj položaja u carskoj birokratiji (koja je bila najmanje 50 puta veća nego u vreme Karakale), i pošto je u kasnijem periodu svoje vladavine morao da popuni drugi senat, onaj u Konstantinopolju. Došlo je i do ubrzane inflacije počasnih titula. Kao rezultat ovih nekoliko promena, postojanje viteškog staleža izgubilo je smisao, a carska se birokratija razvila u novi nobilitet. Najviše položaje u centralnoj vladi zauzimali su dvorski kvestor (quaestor sacri palatii), magister officiorum i finansijski službenici (comes sacrarum largitionum i comes rei privatae). Vikariji dijeceza bili su odgovorni pretorijanskim prefektima, čiji je broj uvećan i čija su ovlašćenja sada obuhvatala velike teritorije: prefekture Galije, Italije, Ilirika i Istoka. Unifikacija političke moći sa sobom je donela i odgovarajuću decentralizaciju uprave.

Da bi reorganizovao finansije i novac, Konstantin je kovao dve nove monete: srebrni miliarensis i, što je važnije, zlanici solidus, koji je zbog svoje stabilnosti kasnije postao glavna moneta Vizantijskog carstva. Zauzimanjem Licinijeve blagajne i pljačkanjem paganskih hramova uspeo je da povrati finansijsku stabilnost države. Ipak je morao da uvede posebne poreze za različite staleže: senatori su plaćali porez nazvan glaeba, a trgovci i zanatlije u gradovima plaćali su porez u zlatu i srebru (chrysargyrum).

Nova prestonica

Konstantinova besmrtnost, međutim, počiva na osnivanju Konstantinopolja. Ovaj "Novi Rim", osnovan 324. godine na mestu Bizanta i osvećen 330. godine, brzo se uvećao po broju stanovnika, kao rezultat povlastica koje su davane doseljenicima. Sagrađen je i veliki broj crkava, ali ni hramovi koji su od ranije postojali nisu rušeni. Grad je postao administrativna prestonica carstva, te je dobio senat i prokonzula. Izbor mesta nije bio uslovljen religijskim razlozima, kako se objašnjavalo, nego kako strateškim razlozima (blizina granica na Dunavu i na Eufratu) tako i ekonomskim (važnost više moreuza i spoj velikog kopnenog puta od Bolonje do Crnog mora s istočnim trgovačkim putevima koji prolaze kroz Anatoliju do Antiohije i Aleksandrije). Konstantin je umro 22. maja 337. godine.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Julijan Apostata


Flavije Klaudije Julijan (lat Flavius Claudius Iulianus, rođen 331. godine, stupio na presto 361. godine, umro 363. godine) bio je rimski car iz Konstantinove dinastij. On je bio poslednji pagnin na čelu Rimskog carstva te je pokušao reformisati tradicionalnu rimsku religiju u pokušaju da spreči opadanje carstva.

Zbog svog proučavanja filozofije dobio je nadimak "Filozof". S druge strane, hrišćanski ga izvori nepogrešivo nazivaju "Otpadnikom" (grč. Apostates) jer se odrekao hrišćanstva i vratio se tradicionalnoj rimskoj veri, zapravo teurgiji, poznoantičkom obliku neoplatonizma. Takođe se ponekad naziva i Julijanom II da bi ga se razlikovalo od Didija Julijana.

Julijan, koji je zbog svoje mladosti bio pošteđen tokom pokolja Konstantinove porodice 337. godine, odrastao je daleko od dvora i nesumnjivo mu je bila namenjena sveštenička karijera. Ipak, bilo mu je dozvoljeno da pohađa retorsku i filozofsku školu u Efesu, a kasnije u Atini: zavoleo je grčku književnost i tajno se odrekao hrišćanske vere oko 351. godine. Nakon što je krajem 361. godine postao jedini car Rimskog carstva, izdao je 362. godine Edikt o toleranciji, u kojem je obznanio svoju pagansku veru, naredio ponovno otvaranje paganskih hramova, vraćanje hramova zauzetih pod Konstancijem i oslobađanje svih biskupa koje su arijanci bili izgnali, kako bi se hrišćanstvo oslabilo obnavljanjem doktrinarnih rasprava. Religija koju je on sam propagirao sastojala se od tradicionalnih nehrišćanskih elemenata pobožnosti i teologije, kakvi su se mogli naći u gotovo svakoj intelektualnoj osobi prethodnih vekova, zatim od elemenata neoplatonizma koje su, dve ili tri generacije ranije, razvili Porfirije i Jamblih, te, konačno, od mnogih elemenata hrišćanske crkvene organizacije i socijalne etike. Od neoplatonizma je naučio tehnike direktne komunikacije s bogovima ("teurgija") putem molitve i invokacije; od crkve je usvojio hijerarhiju moći (kao što je sama crkva tu hijerarhiju ranije preuzela od ustrojstva civilne uprave carstva): provincijska, mitropilitska, gradska vlast, pri čemu je on sam bio najviši pontifik. Njegova duboka ljubav prema tradicionalnoj antičkoj kulturi izazvala je, međutim, njegov sukob s hrišćanskim intelektualcima i učiteljima, koji, kako je trvdio, nemaju nikakvo pravo na Homera ili Platona. Mnogi hrišćani, i pre i posle njega, slagali su se s njim, jer je i njih same uznemiravao odnos između hrišćanstva i nasleđene antičke književnosti i misli, koje su prožete paganskim verovanjima.

U drugom delu svoje osamnaestomesečne vladavine Julijan je hrišćanima zabranio da budu učitelji, započeo je ponovnu izgradnju Jerusalimskog hrama, obnovio je mnoga paganska svetilišta, i pokazivao je preteranu pobožnost. Dok je Konstantin (i u manjoj meri njegova dva sina) doveo veliki broj hrišćana na više položaje u vojsci i upravi, što je pak dovelo do relativnog pariteta između članova dve religije, Julijan je započeo obratni proces. U kratkom vremenu Julijan je u svom poduhvatu bio dovoljno uspešan da izazove strah i mržnju među hrišćanima, koji su ga dugo vremena smatrali Antihristom.

U političkoj sferi, Julijan je želeo da se vrati liberalnom principatu antoninske dinastie – u vreme pre reformi Dioklecijana i Konstantina, koje je prezirao. Zaustavio je teror koji su sprovodili Konstancijevi evnusi i kontrolori nazvani agentes in rebus, te je smanjio osoblje i troškove dvora, a sam je živeo asketskim životom. U provincijama je olakšao finansijski teret pojedincima tako što je smanjio capitatio, a gradovima tako što je smanjo aurum coronarium i vratio muncipalnu imovinu koju je Konstancije bio konfiskovao. S druge strane, uvećao je broj kurijala tako što je ponovo uspostavio brojna činovnička mesta, pokušavajući da vrati stari sjaj municipalnom životu. Tako je zadobio zahvalnost paganskih intelektualaca, koji su bili obuzeti prošlošću slobodne Grčke; Amijan Marcelin ga je učinio glavnim herojem svog istoriografskog dela.

Sledeći Trajanov san, Julijan je hteo da definitivno porazi sasanidsku Persiju tako što će snage carstva povesti u ofanzivni rat, koji će olakšati opštu rekoncilijaciju i povratak paganskim bogovima. Međutim, njegova je vojska bila slaba – iskvarena možda i zbog velikog broja vojnika-hrišćana. Posle sjajnog početka, bio je poražen kod Ktesifona i prisiljen na bolno povlačenje. Ubijen je 26. juna 363. godine pod nejasnim okolnostima.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Arkadije


Flavije Arkadije (Flavius Arcadius), poznatiji samo kao Arkadije, bio je istočnorimski car, odnosno car Vizantije od 395. do 408. godine. Iako sin velikog vojskovođe i državnika Teodosija I, Arkadije je ostao upamćen kao bezvoljni vladar u čije ime je Istočnim Rimskim carstvom (Vizantijom) spretno upravljao niz regenata.

Mladost

Arkadije je rođen 377. ili 378. u Konstantinopolju kao prvi sin Teodosija i Elije Flavije Flacile. Njegov otac Teodosije postao je 379. godine vladar istočnog dela carstva i gotovu čitavu vladavinu je proveo u neprekidnim ratnim pohodima, prvo protiv Vizigota na Balkanu (379.-383.), a zatim protiv uzurpatora Magnusa Maksima i Eugenija koji su se pokušali da se učvrste na Zapadu. Već u januaru 383. godine Teodosije je proglasio Arkadija, koji je tada imao pet ili šest godina, za avgusta i samim tim svog savladara. Teodosije se izlagao brojnim opasnostima tokom ratova i verovatno je želeo da obezbedi presto svom sinu. U septembru 384. Teodosiju se rodio i drugi sin, Honorije , ali car-otac sada nije žurio sa počastima za mlađeg sina. Kada je krenuo u rat protiv Magnusa Maksima, Teodosije je u prestonici ostavio Arkadija kao nominalnog regenta. Sva vlast je bila u rukama iskusnog pretorijanskog prefekta Istoka, Tacijana. Najposle, 393. godine mladog Valentinijana II je uklonio vojskovođa Arborgast i na njegovo mesto postavio Eugenija. Pošto je time nestala Valentinijanova dinastija, kojoj je i Teodosije dugovao za svoj uspon, moguće je da je stari avgust rešio da definitivno uspostavi svoju vlast nad čitavim carstvom. Honorije je iste godine proglašen za avgusta i pridružio se ocu u novom pohodu na Zapad. Teodosije je odneo pobedu i zakratko ujedinio carstvo iako je bilo jasno da će nakon njegove smrti Istok carstva pripasti jednom, a Zapad drugom sinu. Pre nego što je umro u Milanu januara 395. god., Teodosije Veliki je obavio sve neophodne pripreme da vlast mirno pređe na njegove sinove.

Arkadije i Honorije, Rufin i Stilihon

U vreme kada je u leto 394. godine Teodosije kretao na svoj konačni put na Zapad, Arkadije je imao već skoro osamnaest godina. Međutim, sem konzulata iz 384. nije nam poznato da je vršio neku drugu javnu funkciju ili da se odlikovao po nekoj drugoj osobini ili interesovanju. Njegovo dotadašnje obrazovanje bilo je kombinacija hrišćanskih i paganskih uticaja pošto mu je prvi vaspitač bio izvesni đakon Arsenije, a zatim najčuveniji carigradski besednik 4. veka, paganin Temistije. Slabosti svoga sina bio je svestan verovatno i Teodosije koji je 394. poverio Arkadija na brigu novom pretorijanskom prefektu Rufinu iz Akvileje u Galiji. Podela teoretski jedinstvenog Rimskog carstva između savladara bila je uobičajna praksa, ali se 395. obično smatra prelomnim trenutkom, trenutkom podele Carstva na Zapadno i Istočno (Vizantijsko) koje je opstalo sve do pada Carigrada po vlast Osmanlija 1453. godine. Pravno-tehnička podela carstva na dve polovine nije se desila, ali se već u vreme Teodosijevih sinova osetilo ponekad oštro neslaganje, pa i rivalitet dvorova u Milanu i Carigradu. Drugim rečima, dva centra carstva počela su lagano da se udaljavaju usled različitih zakonitosti unutrašnjeg razvoja i spoljnopolitičkih problema koje je neretko bilo nemoguće rešavati zajednički.
Ovo udaljavanje dve polovine Carstva savremenici su najbolje videli kroz žustro rivalstvo moćnog Honorijevog regenta Vandala Stilihona, vrhovnog vojnog zapovednika Zapada (magister militum), i Arkadijevih "zaštitnika". Stilihon, inače zet Teodosijeve porodice, tvrdio je da je njemu preminuli car poverio brigu o oba svoja sina. Njegova popularnost u vojsci i sama činjenica da su najbolji vojni odredi sa Istoka, koje je Teodosije doveo u toku borbi protiv Eugenija, još uvek bili pod njegovom komandom u Italiji, predstavljali su Stilihona kao ozbiljnog takmaca Rufinu. Sa druge strane Rufin je imao rivala za najvišu vlast i na samom carigradskom dvoru u liku starog evnuha Eutropija, nastojnika carske ložnice (praepositus sacri cubiculii). I Rufin je pokušao poput Stilihona da se poveže sa carskom porodicom i postane Arkadijev tast, ali nije u tome uspeo. Koristeći Rufinovo odsustvo, prepredeni Eutropije je aprila 395. godine oženio mladog cara lepoticom Eudoksijom, ćerkom Teodosijevog oficira franačkog porekla, Bautona.

Po Teodosijevoj smrti, Vizogoti, naseljeni u Donjoj Meziji kao rimski saveznici, objavili su da ih savez sklopljen sa preminulim carem više ne vezuje. Zahtevajući visoki položaj u rimskoj vojsci, gotski kralj Alarih je poveo svoje ljude u Trakiju i opustošio je okolinu Carigrada, štedeći planski Rufinova imanja. Alarih se primirio posle pregovora sa Rufinom, ali su istočnim provincijama sada zapretili zakavkaski Huni. U takvoj situaciji odsustvo istočnorimske vojske iz Italije se dramatično osetilo i Stilihon je najavio da lično dolazi da ih odvede u Carigrad. Drugi razlog njegovog dolaska bio je da prefekturu Ilirik, koja je obuhvatala Balkan zapadno od Drine stavi pod kontrolu dvora u Milanu. I to je Stilihon želeo da učini u ime Teodosijeve volje. Stilihonov pohod na istok išao je preko Dalmacije i Epira u Tesaliju, gde je presreo Alarihove Gote, porazio ih i gonio. Plašeći se za svoj položaj Rufin je preko Arkadija naredio Stilihonu da se povuče, što je ovaj, na iznenađenje svih i prihvatio. Vizigoti su pošteđeni samo da bi i dalje bili kamen o Rufinovom vratu, a istočnorimski odredi su najzad otpušteni i upućeni u Carigrad pod komandom Gota Gajne. Arkadije i njegov dvor su 27. novembra 395. godine, u skladu sa običajima, izašli pred dugo odsutne Gajnine ratnike da ih svečano dočekaju. Umesto trijumfa, Rufin je doživeo likvidaciju: u toku ceremonijalnog razgovora dojučerašnji Stilihonovi vojnici su ga ubili.

Dominacija komornika Eutropija
Rufinov pad omogućio je uspon ambicioznog Eutropija do pozicije pravog vladara Istočnog carstva. Stilihon je privremeno bio zauzet poslovima Zapada i Eutropijev položaj je delovao čvrsto. Ubistvo Rufina, koje je preko vojnih krugova Stilihon bar podstaknuo, poslužilo je kao opomena Eutropiju koji je uklonio nekoliko vojskovođa. Kao carski komornik, Eutropije je dobro poznavao način funkcionisanja dvora i civilne administracije, puteve i prečice do samog carskog para. Uživao je naročitu podršku carice Eudoksije i po negativnim predstavama u istoriografiji, pokazao je veliku gramzivost u pribiranju ogromnog ličnog bogatstva. Pored toga, Eutropije je obezbedio i podršku pravoslavnog sveštenstva u Carigradu i omogućio je izbor Jovana Zlatoustog za patrijarha 398. godine.

Međutim, Vizigoti su i dalje prebivali u Heladi povremeno paleći i pljačkajući uzput. Stilihon se u proleće 397. godine ponovo otisnuo iz Italije na Balkan, iskrcao se u Korintu i porazio Alariha. Nakon toga, kao i 395. godine, usledilo je povlačenje na Arkadijev zahtev. Na Eutropijev podsticaj carigradski senat je Stilihona proglasio za javnog neprijatelja, a Alarihu je pružena ruka pomirenja i on je proglašen za vrhovnog vojnog zapovednika Ilirika (magister militum per Illyriam). Stilihonovo brzo povlačenje moglo je biti i rezultat pobune u Africi. Gildon, Teodosijev oficir i mavarski poglavar, podigao je 397. ustanak protiv vlade u Milanu i zatražio da Arkadije primi dijecezu Afriku pod svoju vlast. Iako je Eutropije u početku možda potpirio nezadovoljstvo nomadskih plemena rimske Afrike, nikakva konkretna akcija u Gildonovu korist nije preduzeta i ustanak je ugušen 398. godine. Stilihon je čak učvrstio veze sa carskom porodicom pošto je Honorija venčao sa svojom ćerkom Marijom.

U međuvremenu, zakavkaski Huni su i dalje ugrožavali Siriju i Malu Aziju, a Vizigoti Balkan. U Carigradu je očuvanje istočnih provincija smatrano važnijim i sam Eutropije je 397. krenuo da suzbije Hune. Potpuno neočekivano dvorski evnuh se pokazao kao uspešan vojskovođa i trijumfalno se vratio u Carigrad. Eutropije je bio na vrhuncu moći - nekada rob doveden iz Persije, sada je postao prvi evnuh kome su ukazane najviše počasti: 398. dobio je titulu patrikija, a 399. i konzulat. Izbor evnuha za rimskog konzula zgrozio je javno mnenje u Italiji, ako je suditi po Honorijevom dvorskom pesniku Klaudijanu.

Gajnina pobuna

I pored novostečene vojne slave, Eutropije ipak nije bio popularan u oficirskim krugovima. U proleće 399. gotski kolonisti u Frigiji pod komandom Tribigilda su se pobunili i zatražili Eutropijevu smenu. Eutropije je pokušao da potkupi vođu pobune, a kada podmićivanje nije uspelo, poslao je na Tribigilda dvojicu rimskih voskovođa Lava i Gota Gajnu, sada vrhovnog vojnog zapovednika. Gajna je u stvari bio pravi podstrekač pobune i bio je u tajnoj vezi sa Tribigildom. Uklonio je svog saborca Lava, a zatim je i dalje javno glumio lojalnog carskog vojskovođu tražeći da se izađe u susret zahtevima pobunjenika. U isto vreme, Eutropije je izgubio podršku carice Eudoksije i morao je potražiti pribežište u sabornoj crkvi sv. Mudrosti. Uz posredovanje svog prijatelja patrijarha Jovana Hrizostoma (Zlatoustog), Eutropije se na kraju predao uz uslov da mu se poštedi život. Prvo je poslat u progonstvo na Kipar, ali je docnije pogubljen. Njegovo ime je izbrisano iz konzulskih spiskova, a javne statue uklonjene. Uklanjanje Eutropija nije donelo potpunu satisfakciju Gajni. On se sada otvoreno odmetnuo od carske vlasti i krenuo u marš na Carigrad. Krajem 399. godine gotski vojskovođa je ušao u prestonicu i nametnuo se za gospodara Grada. Njegova vladavina ipak nije potrajala dugo, samo do jula 400. godine. Gajna je naime želeo da poseti crkvu van Carigrada i sa svojim Gotima je krenuo iz Carigrada. Njegovi ratnici su došli u sukob sa stanovnicima prestonice koji su zatvorili gradske kapije i time zatočili petinu Gajnine vojske. Goti preostali u Carigradu su masakrirani, a Gajna je nakon neuspešne pljačke Trakije i azijskih predgrađa prestonice pobegao u krajeve severno od Dunava. Tu je najzad ubijen po naređenju hunskog kralja Uldina, a njegova glava je poslata na dar Arkadiju. Neuspeh Gajne da se nametne kao odlučujući faktor u Carigradu samo je potvrdio dominaciju prestoničke, rimske i pravoslavne, aristokratije nad vojnom strankom koju su predvodili arijanski Goti. Time je Istočno carstvo izbeglo opasnost u koju je upalo Zapadno gde su oficiri varvarskog porekla postali najuticajniji činilac. Gajnin pad je ujedno oslobodio istočnu vladu Stilihonovog uticaja, najsnažnije istaknutog preko germanskih odreda.

Eudoksija i Jovan Zlatousti

Za vreme Gajnine vladavine careva supruga Eudoksija, sada već majka dve ćerke, je 9. januara 400. godine proglašena za avgustu. Eudoksija se poslužila germanskom strankom da ukloni Eutropija, svog nekadašnjeg dobročinitelja, a zatim je i učestvovala u progonu Gota. Svojom lepotom, temperamentom i energijom, carica je prestavljala pravi kontrast svom mirnom mužu. Kada je Arkadiju 401. rodila dugo očekivanog naslednika, budućeg Teodosija II, činilo se da nastupa njeno vreme. Međutim, iz nama danas nepoznatih razloga, izgleda da se Eudoksija zavadila za patrijarhom. Krštenje malog Teodosija, koga je Arkadije 402. godine proglasio za avgusta i savladara, verovatno je bila prilika da se carica i patrijarh pomire. Sa druge strane, Jovan Zlatousti je bio poznat po oštrim propovedima protiv društvenih nejednakosti i nepravdi. Njegova česta tema napada bile su prestoničke gospe, njihova raskošna odeća i nakit i raskalašan način života. Moguće je da je skrivenim aluzijama kritikovao i caricu. Patrijarh Hrizostom bio je i veliki asketa i neretko je strogo isleđivao slučajeve zloupotrebe u crkvenim redovima. U zimu 401. godine, vidljivo prekoračivši ovlašćenja, smenio je najmanje 13 episkopa na zapadu Male Azije. Svojim beskompromisnim nastupima Zlatousti je stekao širok krug neprijatelja predvođenih caricom i Teofilom Aleksandrijskim. Pošto nije želeo da se pojavi pred sinodom u Hrastu, predgrađu Halkedona, Hrizostom je 403. smenjen sa patrijaršijske stolice Carigrada.

Nakon smene, Hrizostom je održao nekoliko vatrenih propovedi otvoreno poredeći Eudoksiju sa najnegativnijim ženskim likovima iz Biblije, Jezaveljom i Irodijadom. Nakon tri dana u toku noći je tajno otišao iz patrijaršijskih odaja i predao se carskim vojnicima. Slanje Jovana Zlatoustog u izgnanstvo ubrzo je propraćeno snažnim zemljotresom u prestonici. Sujeverna avgusta je uticala na muža da opozove Zlatoustog iz izgnanstva.Ni ovo pomirenje nije potrajalo: patrijarh je ponovo kritikovao caricu, ovoga puta zbog podizanja njene statue u blizini sv. Mudrosti. Inauguracija je po Jovanovom mišljenju bila propraćena nedostojnim paganskim obredima. Ovoga puta Eudoksija je upotrebila sva sredstva: carski par je oko Božića prekinuo svaki kontakt sa patrijarhom, a Zlatoustom je na Vaskrs (17. aprila 404. god.) zabranjeno da služi liturgiju pošto njegovo uklanjanje iz prethodne godine nije ukinuo drugi sabor. Iz protesta masa sveta je Vaskrs proslavila van zidina Grada. Najposle, Zlatoustom je naređeno da 20. juna da napusti Carigrad i u pratnji vojnika je poslat u progonstvo na samu granicu sa Jermenijom. U noći nakon njegovog odlaska saborna crkva je izgorela, a vatra je obuhvatila i uništila i obližnju zgradu senata. Požar je poslužio vlastima da osumnjiče Jovanove pristalice i najugledije podvrgnu progonu.

Carica Eudoksija nije dugo uživala u svrgavanju Jovana Zlatoustog. Umrla je od posledica pobačaja 6. oktobra 404. godine. Zahvaljujući svojim poslanicama Jovan Zlatousti je zadržao znatan uticaj u Carigradu. Upravo zbog toga planirano je njegovo premeštanje u još dalje krajeve, u Pitiju na obali Crnog mora. Na ovom putu, Hrizostom je preminuo usled iscrpljenosti 14. septembra 407. godine.

Arkadijeve poslednje godine

Nakon brojnih bura, Arkadijeve poslednje godine obeležiće još jedan sposoban administrator, pretorijanski prefekt Istoka, Antemije. Vizogoti više nisu prestavljali brigu Carigrada pošto je Alarih odveo 401. svoj narod u Italiju u želji da natera Honorija da im dodeli zemlju za naseljavanje. Antemije je preduzeo nekoliko poteza izmirenja sa Zapadom i 405. je podelio konzulat sa Stilihonom kao zapadnim kolegom. U Maloj Aziji su pak obnovljeni pljačkaški napadi nikada do kraja pokorenih isavrijskih brđana. Antemijeva borba sa Isavrijancima nije uvek bila uspešna.

Arkadije je umro u svojoj trideset i prvoj godini 1. maja 408. godine. Zapamćen je kao vladar koji je u retkim prilikama napuštao carsku palatu. Njegov savremenik Sokrat Sholastik opisuje ga kao niskog čoveka tamnog tena i uvek spuštenih očnih kapaka. Ipak, u Arkadijevo vreme Carigrad definitivno postaje prestonica Carstva, njegovo administrativno i crkveno središte, a car udaljena i pomalo mistična figura okružena sposobnim i ništa manje beskrupoloznim dvoranima.
[You must be registered and logged in to see this link.]

Teodosije I


Teodosije I, punim imenom Flavije Teodosije (lat. Flavius Theodosius, rođen 347. godine, stupio na presto 379. godine, umro 395. godine) bio je rimski car. Ujedinivši istočni i zapadni deo carstva, Teodosije je bio poslednji car koji je vladao jedinstvenim Rimskim carstvom. Nakon njegove smrti carstvo je trajno podeljeno na dva dela i ostalo je podeljeno sve do pada Zapadnog rimskog carstva. Značajan je i zbog toga što je hrišćanstvo proglasio jedinom zvaničnom religijom carstva.

Gracijan, car Zapadnog rimskog carstva (375–383), 19. januara 379. godine pred vojskom je za cara na istoku imenovao Teodosija, sina nedavno pogubljenog vojskovođe Teodosija Starijeg, koji se ranije uspešno borio u Britaniji i Africi. Teodosije je izbran zbog svoje vojničke sposobnosti i ortodoksije (Gracijan, veoma pobožan, potpao je pod uticaj Damasa i Ambrozija). Istočni deo carstva je uvećan dijecezama Dakijom i Makedonijom, koje su ranije varvari oduzeli od Valentinijana II. Gracijan i Teodosije su se složili da Gotima dopuste da se nasele u carstvu, a Galijan je tu politiku primenio i na salijske Franke u Germaniji. Teodosije je uskoro počeo da dominira nad svojim slabim kolegom, te je ušao u borbu za trijumf ortodoksije. Arijancima su 380. godine oduzete njihove crkve u Konstantinopolju, a 381. godine nikejski simbol vere univerzalno je nametnut odlukama sabora koje su ustanovile vlast mitropolitskih biskupa nad njihovim dijecezama i dale biskupu u prestonici suprematiju nad biskupom Rima.

Za vreme Teodosijeve vladavine kodifikovana je podeljenost između istoka i zapada. Hrišćani na zapadu pokorili su se ovoj odluci, zadovoljni pobedom ortodoksije. Gracijan je tada dozvolio Ambroziju i Damasu da se uz pomoć države surovo obračunaju s arijancima. Paganstvo je takođe bilo proganjano: sledeći Teodosijev primer, Gracijan je odbacio titulu velikog pontifika, uklonio kip boginje Pobede (Victoria, grč. Nike) iz zgrade rimskog senata i lišio paganske sveštenike i vestalke njihovih privilegija i novčane pomoći. Paganski su senatori bili besni, ali su njihovi protesti bili bezuspešni, jer je Gracijana nadgledao Ambrozije.

Ova militantna ortodoksna politika izazvala je nezadovoljstvo pagana i arijanaca na zapadu: stoga, kada je Gracijan iz Trijera otišao u Milano, vojska Galije i Britanije proglasila je 383. godine svog vođu Maksima Velikog za cara. On je bez teškoća zauzeo Galiju, a Gracijan je ubijen u Lionu. Maksim, koji je, kao i Teodosije, bio Španac i izuzetno ortodoksan, bio je priznat za cara od strane Teodosija. U međuvremenu, treći avgust, Valentinijan II, pobegao je u Milano pošto je u Panoniji pretrpeo poraz. On je zapravo stajao pod uticajem svoje majke, Justine, arijanke koja je podršku za svog sina tražila među arijancima i među paganima Rima, pa čak i među afričkim donatistima (pristalicama još jedne od hrišćanskih jeresi). Maksim je 388. godine, stigavši u Italiju, prvo proterao Valentinijana, a zatim pripremao napad na Teodosija. Ovaj je, prihvatajući neminovnost rata, ojačao svoju odlučnost i odneo nekoliko pobeda. Maksim je ubijen u Akvileji 388. godine i otada je Teodosije vladao i zapadom i istokom. Na istoku ga je predstavljao njegov sin Arkadije, od 383. godine s titulom avgusta. Valentinijan II je poslat u Trijer, zajedno s franačkim vojskovođom Arbogastom, koji ga je kontrolisao.

Posle nekoliko godina odmora, tokom prefekture Nikomaha Flavijana u Rimu i Tacijana na Istoku, paganstvo je vodilo svoju poslednju borbu: Teodosije je, pod uticajem Ambrozija, koji se usudio da od cara zahteva javnu pokoru 390. godine nakon masakra u Tesaloniki, odlučio da potpuno eliminiše pagane. Posle nekoliko nasilnih sukoba, 8. novembra 392. godine donet je zakon koji je zabranio pagansku religiju. Tada je Arbogast, pošto je 392. godine Valentinijan II umro u nejasnim okolnostima, za cara proglasio retora Eugenija. Kada je Teodosije odbio da ga prizna, Eugenija su prigrlili pagani u Rimu. Ali, ova poslednja "paganska reakcija" bila je kratkotrajna: 393. godine Teodosije je ukinuo Olimpijske igre, a 394. godine je pobedom kod reke Frigida (danas Vipacco), između Akvileje i Emone, uništio nade Eugenija i njegovih sledbenika. Njegova je namera bila da svog sina Honorija, proglašenog za avgusta 393. godine, postavi za upravnika nad zapadom, a da svog starijeg sina Arkadija pošalje natrag na istok. Međutim, Teodosijeva iznenadna smrt 395. godine ubrzala je podelu carstva.

Teodosije se uspešno nosio s galskom opasnošću, mada uz preuzimanje rizika, a uspeo je i da zasnuje dinastiju i da nametne strogu ortodoksiju. Kompromisni mir s Persijancima dao je Rimu 387. godine mali deo Armenije, gde je Teodosije osnovao Teodosiopolj (Erzurum). Preživeo je dva uzurpatora na zapadu. Ti su vojni uspesi, međutim, bili postignuti uz pomoć vojske u kojoj su varvari činili većinu, a to nije bio dobar znak. Prisustvo varvara odaju imena njegovih vojnih zapovednika, uključujući Franke kao što su Rihomer, Meroveh i Arbogast, te polu-Vandalina Stilihona, koji je svojim brakom sa Serenom, Teodosijevom nećakom, ušao u carsku porodicu.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Teodosije II


Flavije Teodosije (lat: Flavius Theodosius), poznatiji kao Teodosije II ili Teodosije Mlađi, bio je istočnorimski (vizantijski) car od 408. do 450. godine. Njegovu dugotrajnu vladavinu obeležilo je nekoliko teških udaraca (npr navale Atilinih Huna), ali i dostignuća kao što su bili osnivanje Carigradskog univerziteta (425. god.) i kodifikacija rimskog prava u Teodosijev zakonik (Codex Theodosianus) 438. godine. Sam Teodosije je pre svega bio obrazovan i bojažljiv vladar koji je čitavu vladavinu proveo u Carigradu prepuštajući državničke poslove svojim velikodostojnicima, a pre svih ambicioznoj sestri Pulheriji.
Mladost

Teodosije se rodio u aprilu 401. godine kao četvrto a prvo muško dete u braku cara Arkadija i njegove supruge Elije Eudoksije. Već u januaru 402. mali Teodosije je proglašen za avgusta i očevog savladara. što je imalo za cilj da obezbedi mirnu predaju vlasti kada za to dođe vreme. Međutim, Teodosije i njegove sestre su brzo ostali bez roditelja pošto je carica Eudoksija umrla usred komplikacija nakon pobačaja 404., a Arkadije je prerano preminuo 408. godine. Sedmogodišnji Teodosije je bez potresa nasledio oca. Po Prokopiju iz Cezareje, Arkadije je poverio starateljstvo nad svojim malim sinom persijskom kralju Jezergerdu I koji je zapretio Carstvu ratom ako se ne ispoštuje Teodosijevo pravo na presto. Prvih godina Teodosijeve vladavine upravljanje Carstvom je efikasno sprovodio pretorijanski prefekt Antemije. Obrazovanju malog Teodosija posvećena je velika pažnja, a za vaspitača mu je određen evnuh Antioh. Antemije je sigurnom rukom vodio poslove Istočnog Rimskog carstva. Sa Jezergerdom je sklopljen unosan trgovački sporazum, a hunski podanici Skiri su 409. potučeni na Balkanu. Veliki broj ovih varvara naseljeni su u Maloj Aziji kao koloni. Teodosijev regent je isto tako dodatno utvrdio balkanske gradove, ali i sam Carigrad. Posle šokantne vesti da su Vizigoti 410. opljačkali Rim, Antemije je 413. godine završio izgradnju novog sistema gradskih bedema oko Konstantinopolja. Ove Teodosijeve zidine, koje su i danas delimično očuvane, su za trećinu povećale površinu Konstantinovog grada i predstavljale su najveće srednjevekovno utvrđenje koje će sve do 1204. godine uspešno odolevati opsadama.
Pulherija i Atenaida-Eudokija

Teodosije je imao tri sestre: Pulheriju (rođ. 399.), Arkadiju i Marinu. Najstarija među njima, Pulherija, važila je i za najotresitiju i najpobožniju. Zajedno sa sestrama, a na podsticaj carigradskog patrijarha Atika (406.-425.), zavetovala se na čednost, a nakon Antemijeve smrti (ili uklanjanja?) u julu 414. godine proglašena je za avgustu. Po prvi put je od vremena cara Trajana careva sestra je dobila titulu avguste. Iako samo dve godine starija od brata, u svojoj 15. godini, Pulherija je postala de facto regent, a na sebe je preuzela i obrazovanje svog brata. Teodosije je od tada podučavan striktno u hrišćanskom duhu. Međutim, mladi car je pohađao i časove besedništva, kaligrafije, jahanja i rukovanja oružjem, a Pulherija ga je upućivala u dvorske manire. I car i njegova sestra su odlično poznavali i grčki i latinski, što već početkom 5. veka nije bilo uobičajeno u Carigradu. Na dvoru je zavladala manastirska atmosfera, car je sakupljao teološka dela i neretko diskutovao o spornim pitanjima, dok su njegove sestre posvetile dobrotvornom radu. Carstvo je ipak još dobrim delom bilo pagansko, a Pulherijina politika je prikriveno podržavala agresivne istupe hrišćana. Na dvoru je svakako postojala struja koja se zalagala za umereniju politiku prema paganima i Jevrejima. Svoju zaštitnicu oni su našli u Teodosijevoj supruzi Eliji Eudokiji. Po tradiciji sačuvanoj u 6. veku, Eudokija je rođena u Atini (oko 400. god.) kao Atenaida, kći paganskog učitelja retorike Leontija. Bila je vrlo obrazovana i upućena u neoplatonsku filozofiju i prirodne nauke. Radi ostavinskog spora sa braćom uputila se iz Atine u Carigrad i izložila svoj problem avgusti Pulheriji. Careva sestra bila je očarana Atenaidinom rečitošću i obrazovanjem, a Teodosije i lepotom. Atenaida je krštena od strane patrijarha Atika i dobila je ime Elija Eudokija. Ubrzo, 7. juna 421. god. udala se za Teodosija i krajem 422. mu je rodila ćerku Eudoksiju, buduću nevestu Valentinijana III. Rođenjem deteta, Eudokijin položaj je ojačao i, kao poklon za novu 423. godinu, suprug joj je darovao titulu avguste što ju je učinilo ravnopravnom sa Pulherijom. Rivalstvo između stroge zaove Pulherije i paganski obrazovane Eudokije obeležiće ne samo porodične prilike, već i vladavinu Teodosija II.

Konstantinopolj i Ravena

Odnosi između Istočnog i Zapadnog Rimskog carstva bili su loši tokom vladavine Teodosijevih sinova. Likvidacija Stilihona 408. i smrt cara Honorija 423. otvorili su perspektivu boljih odnosa. Honorije je pred smrt proterao iz Ravene sestru Galu Placidiju, udovicu Konstancija III. Kada se posle smrti beščednog Honorija u Raveni pojavio uzurpator Jovan, Teodosije i Pulherija su odlučili da podrže Placidijinog sina Valentinijana III. Stari sukobi između dve grane Teodosijeve dinastije su zaboravljeni i Placidija je proglašena za avgustu (423.), a zauzvrat je Dalmaciju i Panoniju prepustila carigradskom dvoru. Teodosije je svečano proglasio svog brata od strica Valentinijana za cezara 424. godine i verio ga sa ćerkicom Eudoksijom. Valentinijan III i njegova majka su zatim otplovili u Italiju u pratnji dobro opremljene vojske pod komandom Alana Ardaburija i njegovog sina Aspara. Ekspedicija je uspela da svrgne Jovana i obezbedi Valentinijanovo proglašenje za avgusta u Rimu 23. oktobra 425. godine. Teodosije je poželeo da lično kruniše svog zapadnog savladara, ali se na putu za Italiju razboleo u Solunu. Krunisanje su ipak obavili njegovi emisari. Sve do kraja Teodosijeve vladavine opstali su srdačni odnosi između dva rođačka dvora u Carigradu i Raveni. Teodosije je, kao stariji među savladarima, još u dva navrata pomogao Valentinijana. Aspar je 431. ponovo poslat na zapad, ovoga puta u Afriku gde je zajedno sa vojskovođom Bonifacijom pokušao da spreči napredovanje Vandala. Ovoga puta, Aspar je poražen, ali su mnogi smatrali ovaj neuspeh posledicom tajnog sporazuma između Aspara i vandalskog kralja Gejzeriha. Osvajanjem Kartagine 439. godine Vandali su okončali potčinjavanje rimske Afrike, a Gejzerih je 441. opljačkao Sardiniju. Pokušaj Teodosija II da preko Sicilije 442. zauzme Kartaginu okončan je i pre početka presudnih akcija. Mnogobrojna carska flota morala se vratiti sa Sicilije pošto su Istočnom carstvu zapretili Huni i Persijanci. Najzad, Teodosije i Valentinijan su morali priznati Vandale ne kao rimske saveznike naseljene na teritoriji Carstva, već kao nezavisne gospodare Afrike. Zapadno carstvo je doduše još kontrolisalo zaleđe rimske Afrike, ali je Gajzerih čvrsto držao isporuke žita za Italiju u svojim rukama. Zapadni dvor je zastupao politiku popuštanja Vandalima, Carigrad se morao okrenuti svojim problemima, a sporazum iz 442. se pokazao kobnim po Zapadno Rimsko carstvo.

Rat i mir sa Persijom

Iako je u početku bio prijateljski nastrojen prema hrišćanima, persijski kralj Jezergerd I je pred kraj života pokrenuo progon hrišćana. Nekoliko persijskih podanika hrišćanske vere su pobegli na teritoriju Carstva i Teodosije je odbio da ih izruči. Zauzvrat, car je naredio utvrđivanje isturenih tvrđava na granici sa Persijom. Nakon što je Jezergerd ubijen 421. godine, njegov sin Vararan V je nastavio da progoni hrišćane. Teodosije je ovoga puta poslao na istok već pomenutog vojskovođu Ardaburija, docnijeg pobednika nad uzurpatorom Jovanom. Alan je porazio Persijance u blizini grada Nizibisa, a pokušaj kralja Vararana da pokrene ofanzivu neuspešno se završio. Najzad, 422. sklopljen je Stogodišnji mir i persijski kralj se obavezao na tolerantnu politiku prema hrišćanima. U čast ovog uspeha carica Eudokija je sastavila epsku pesmu, a na carigradskim zidinama je podignuta Zlatna kapija kroz koju će u budućnosti u prestonicu trijumfalno ulaziti carevi. Odnosi sa Persijom ostali dobri sve do 441. godine kada je vrhovni vojni zapovednik Istoka (magister militum per Orientem) Anatolije dodatno utvrdio granicu rimske Jermenije. Jezergerd II je takav potez smatrao izazivačkim i opljačkao je rimske pogranične krajeve. Rimsko carstvo je upravo u to vreme bilo pod teškim pritiskom Atilinih Huna i nije moglo vojno da parira Persijancima. Srećom, Huni iz Zakavkazja (Beli Huni ili Heftaliti) su zapretili Persiji i mir je obnovljen nakon što je Jezergerdu isplaćena otkupnina. Mir između Rima i Sasanidske Persije, dve supersile antičkog sveta, održao se neprekidno do 502. godine.

Hunska opasnost

Upravo u vreme vladavine Teodosija II, Rua i njegov sestrić Atila su doveli hunsku moć do vrhunca. Granica na Dunavu je bila dobro utvrđena, ali je Teodosije 424. pristao da najuticajnijem među hunskim poglavarima, Rui, redovno isplaćuje godišnji danak. Atila i njegov brat Bleda su 433. godine zatražili dupliranje danka na 700 libara zlata. Teodosije je pristao da neće prihvatati varvare koji bi izbegli pred Hunima na teritoriju Carstva i da se neće udruživati sa drugim plemenima protiv Huna. Kada je Atila pokorio svoje istočne susede, 441. se ponovo okrenuo planskoj politici slabljenja Istočnog Carstva, kombinacijom pljačke balkanskih provincija i iznuđivanja visokog danka. Huni su 441. god., koristeći zauzetost carske vojske na Istoku i na Siciliji, razorili balkanske gradove sve do Naisa (Niša) i Filipopolja (Plovdiva). Carska vojska dovedena sa Sicilije teško je poražena u Trakiji i Atila je 443. dobio odštetu od nečuvenih 6000 libara i godišnji danak od 2100 libara zlata. Ovi uspesi su samo podstakli gramzivost hunskog kralja. Njegova vojska je ponovo upala na Balkan 447. i stigla na jug sve do Termopila, dok je na istoku spalila manastire izvan carigradskih zidina. Sem obnove plaćanja danka, Atila je zahtevao i da mu Teodosije II prepusti levu obalu Dunava od Singidunuma (Beograda) do Nove (Svištova) pet dana hoda u dubinu. Najseverniji rimski grad na Balkanu postao je Niš. I na ovaj hunski zahtev je odgovoreno potvrdno i brojna poslanstva su razmenjena, a u jednom od njih bio je i istoričar Prisk koji je zapisao svoja sećanja na posetu Atilinom dvoru. Najzad, Teodosijev glavni savetnik, prepredeni evnuh Hrisafije pokušao je bezuspešno da organizuje atentat na Atilu 449. godine. Rimljani su za ovaj posao angažovali Atilinog dvoranina Edekona, skirskog poglavara, koji je u poslednjem trenutku odao plan hunskom kralju. Atila se razbesneo, prezirivo se obratio Teodosiju kao robu koji je pokušao da ubije svog gospodara, ali se na kraju primirio. Dolazak na presto cara Marcijana 450. godine prekinuo je snishodljivu politiku prema Atili koji se uostalom ubrzo okrenuo Zapadnom Rimskom carstvu.

Hristološke rasprave i carski dvor

Kada je carigradski patrijarh Nestorije (428.431.), učenik antiohijske teološke škole, počeo da poriče Isusovoj majci Mariji titulu Bogorodice, to je otvorilo široku raspravu o odnosu božanskog i ljudskog u Hristovoj ličnosti. Nestorijevo učenje je napao energični Kirilo Aleksandrijski i rimski papa Celestin I, a sukobi su se proširili po provincijama carstva. Teodosije je stoga u Efesu u Maloj Aziji 431. godine sazvao Treći vaseljenski sabor, na kome su pristalice Kirila uživale podršku avguste Pulherije. Iako su istočni episkopi predvođeni Jovanom Antiohijskim najavili kašnjenje, Kirilo je sproveo osudu Nestorija. Sa druge strane Nestorije je odbijao da se pojavi u Efesu i, kada je Jovan sa pristalicama antiohijske škole najzad stigao, zavladao je otvoren rascep. Samo je carska vojska sprečila dalje sukobe i razračunavanja. Nestorije je svrgnut i poslat u izgnanstvo, dok je Kirilova stranka doživela trijumf. Ishod Trećeg vaseljenskog sabora ipak nije doneo mir ni duhovnim ni svetovnim krugovima. Carigradski monah Eutihije je 448. pokrenuo drugo veliko teološko pitanje proisteklo upravo iz kritike nestorijanstva. Tvrdio je da je u Hristu diminantna Božanska priroda, a ovo učenje je prihvatio Kirilov naslednik, Dioskur Aleksandrijski. Teodosije je, uz protivljenje papa Lava I sazvao novi vaseljenski sabor, ponovo u Efesu. Na njemu je potvrđeno učenje Eutihija kao ispravno, a papskim legatima nije bilo dozvonjeno da pročitaju Lavov Tomus. Zbog toga je sabor u Efesu 449. godine i nazvan "Razbojnički" sabor. Pobeda eutihijanaca, obezbeđena dominacijom evnuha Hrisafija na dvoru, bila je samo privremena. Posle Teodosijeve smrti, Pulherija i njen suprug Marcijan su organizovali Četvrti vaseljenski sabor u Halkedonu koji je osudio monofizitizam.

Carigradski univerzitet

Po tradiciji, Atenaida je sa sobom dovela u Carigrad i sedmoricu paganskih filozofa iz Atine. Intelektualni uticaj učene carice svakako je bio snažan na dvoru i u prestonici. Moguće da je jedno od njegovih posledica bilo i osnivanje univerziteta na carigradskom Kapitolu 425. godine. Konstantinopolj je već bio prestonica carstva i važno središte hrišćanske vere, ali su u intelektualnom pogledu kao centri, pre svega paganske učenosti, važili Atina i Aleksandrija. Prestonica je i na ovom polju morala da se izdigne iznad provincijskih gradova slavne prošlosti i demonstrira vrednosti nove pohrišćanjene učenosti. Univerzitet u Konstantinopolju je zvanično osnovan 27. februara 425. godine, a nastava se izvodila i na grčkom i na latinskom. Grčki predavači su ipak bili nešto brojniji što nam ukazuje da je u Carigradu helenski jezik već preuzeo primat kao jezik učenosti i nauke. Nastavu je izvodio 31 predavač: po deset grčkih i latinskih gramatičara, tri latinska i pet grčkih retora, dva pravnika i jedan filozof. Prednost je dakle data praktičnim disciplinama, potrebnim budućim vlastodršcima Carstva. Usled nedostatka izvora, teško je pratiti dalji razvoj i ulogu Teodosijevog univerziteta, naročito u "mračnim vremenima" 7. i 8. veka. Poznato nam je ipak da je neku vrstu visokoškolske ustanove obnovio na Magnavarskom dvoru sredinom 9. stoleća cezar Varda, ujak cara Mihaila III.

Teodosijev zakonik

Najtrajniji rezultat vlade Teodosija II bilo je izdavanje Teodosijevog zakonika. Radovi na kodifikaciji započeti su po nalogu oba cara 429. godine sa ciljem pribiranja svih vrsta carskih pravnih uredbi od vremena Konstantina I, njihovog sortiranja po tematskim celinama i ispravke i dopune u skladu sa realnošću 5. veka. Komisija od 16 pravnika završila je posao 438., a Zakonik je svečano obnarodovan 1. januara 439. u ime careva-savladara Teodosija II i Valentinijana III na teritoriji čitavog, ideološki gledano jedinstvenog, Rimskog carstva. Podeljen na 16 knjiga, Zakonik je sadržao preko 2 500 pravnih propisa pisanih isključivo na latinskom iz perioda između 311. i 437. godine. Teodosijev zakonik nije samo važan izvor za pravnu, već i za privrednu i društvenu istoriju kasnoantičkog Rimskog carstva. Pored toga, u Zapadnoj Evropi poslužiće varvarskim vladarima kao uzor za njihove prve pravne zbirke u duhu rimskog prava npr zbirka pravnih propisa vizigotskog kralja Alariha II Lex Romana Visigotorum, sa početka 6. veka. U Vizantiji Teodosijevo delo će zameniti Corpus Juris Civilis u vreme cara Justinijana I.

Poslednje godine
Venčanje Valentinijana III i Eudoksije 437. u Carigradu označilo je na određen način vrhunac Teodosijeve porodične sloge. Pomalo rastužena odlaskom ćerke, Eudokija je u društvu svetiteljke Melanije Mlađe, oponašajući Jelenu, majku Konstantina Velikog, otišla na hodočašće u Svetu zemlju. Na Istoku je posetila Antiohiju i Jerusalim, gde je bogato obdarila lokalne crkve, a zauzvrat je u Carigrad prenela nekoliko vrednih hrišćanskih relikvija. Najzad, caričin povratak sa hodočašća 439. predstavljao je i njenu pobedu nad strogom hrišćankom Pulherijom. Eudokijin štićenik, učeni paganin i pesnik Kir iz Panopolja postavljen je na mesto prefekta Carigrada. Na toj poziciji Kir je stekao veliku popularnost i prestonicom je kružila izreka: "Konstantin je osnovao Grad, ali ga je Kir obnovio !" Izgleda da je sa godinama Teodosije postao sve ljubomorniji, tako da je Kir svrgnut u jesen 441. godine. Morao je da se odrekne paganstva i prihvati mesto episkopa Kotjea u Frigiji. Svrgavanje Kira mogli su izvesti i Pulherijini sledbenici. Eudokija je zatim uz pomoć carevog komornika, evnuha Hrisafija pokušala da natera Pulheriju da se povuče u manastir. Pulherija nije pristala, ali se sklonila sa dvora na jedno od svojih imanja u prestonici. Iz sukoba dve avguste najviše koristi je u stvari izvukao Hrisafije. Optužena za preljubu sa carevim prijateljem iz detinjstva Paulinom, sada poglavarom carske kancelarije (magister officiorum), osramoćena Eudokija je izmolila da joj bude dozvoljeno da se naseli u Jerusalimu. Eudokija je tako zauvek napustila Carigrad i supruga 443. godine, a Paulin je prognan u Kapadokiju gde je i pogubljen 444. godine. Svojom ktitorskom delatnošću Eudokija je stekla naklonost građana Jerusalima, tako da ju je car ubrzo stavio pod diskretan nadzor. Umrla je 460. godine, nadživevši tako i supruga i Pulheriju. Pulherija se vratila na dvor nakon pada njene snaje, ali je sada najveći uticaj na cara vršio evnuh Hrisafije. Njegova politika bila je stalno podmićivanje Huna i podrška monofizitima potvrđena na saboru u Efesu 449. godine. Danak koji je isplaćivan Atili ispraznio je carsku riznicu, a nije okončao razaranje Balkana. Na Istoku su obnovljeni napadi saracenskih i isavrijskih pljačkaša, a Pulherija i pravoslavni su se obratili za pomoć papi Lavu I. Komornik Hrisafije je najposle svrgnut sa vlasti i Pulherija je ponovo najuticajnija figura na dvoru. Njen brat Teodosije je međutim u lovu pao sa konja, teško povredio kičmu i umro nekoliko dana kasnije 28. jula 450. godine.

Teodosije II bio je prosvećen, pobožan i blag vladar koji je čitavu vladavinu proveo u Carigradu. Državnički poslovi ga nisu interesovali koliko teologija, lov i astrologija. Poslednjih godina života navodno je mehanički potpisivao dokumenta koja su mu podnošena na uvid ne obraćajući pažnju na njihov sadržaj. Pokazao se i kao pokrovitelj istoričara kome su i paganin Olimpijodor iz Tebe i istoričar crkve Sokrat Sholastik posvetili svoja dela. Njegovu dugačku vladavinu obeležili su sposobni regenti i tri važna poduhvata: proširivanje carigradskoh zidina, otvaranje univerziteta u Konstantinopolju i velika kodifikacija rimskog prava oličena u Teodosijevom zakoniku.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Vespazijan, punim imenom Imperator Cezar Vespazijan Avgust (lat. Imperator Caesar Vespasianus Augustus, rođen 9. god. n. e. kao Tit Flavije Vespazijan, stupio na presto 69. god. n. e., umro 79. godine), bio je rimski car i osnivač carske dinastije Flavijeveca, koji je na vlast došao kao pobednik nad Vitelijem u građanskom ratu 69. godine n.e. poznatom kao Godina četiri cara.

Vespazijan nije poticao iz Rima ili rimske aristokratije. Njegova je porodica bila iz sabinskog grada Reate, te je s njegovim uzdizanjem na presto italska aristokratija dobila na ugledu. On i njegova dva sina, koja su ga nasledila, čine dinastiju Flavijevaca (69―96).

Po stupanju na presto položaj novog cara bio je težak: veliki neproduktivni rashodi Nerona i njegovih prethodnika te građanski rat iz 69. godine ispraznili su državnu blagajnu; disciplina u vojsci bila je pokolebana; odnosi između novog cara i senata nisu bili regulisani. Vespazijan se trudio da vlada u saglasnosti sa senatorskim staležom. Jedan od njegovih prvih koraka bilo je donošenje zakona o Vespazijanovoj vrhovnoj vlasti (lex de imperio Vespasiani), koji je Vespazijanu dodeljivao ista prava koja su uživali i njegovi prethodnici i koji je svakoga obavezivao na izvršavanje carevih naređenja, koja su mogla i ukidati ranije zakone. Princepsova ovlašćenja su proširena, ali je to bio rezultat zakona, a ne proste uzurpacije. Vespazijanov stariji sin Tit proglašen je za cara, dobio je tribunsku vlast i učestvovao u upravljanju državom. Svake godine Vespazijan je biran za konzula. On je po senatorskoj tradiciji smatran za jednog od "dobrih" careva, ali je i u to vreme postojala opozicija među senatorima, koja, istina, nije imala raniji značaj. Vespazijan se trudio da poboljša vojnu disciplinu; veliki deo vojske je raspušten. Što se tiče sopstvenih pristalica među vojnicima, isplatio im je samo obećane sume, ali ne i dodatne nagrade koje su očekivali.

Vespazijan se suočio s istim teškim zadatkom kao i Avgust: uspostavljanje mira i stabilnosti. Neredi iz 69. n. e. odveli su trupe s rajnske i dunavske granice. Stoga su podunavske zemlje napali Sarmati, koji su preplavili istočnu Evropu i zamenili Skite, svoje udaljene srodnike. Oni su bez većih teškoća bili odbijeni; ali sarmatski Jazigi, koji su sada čvrsto kontrolisali oblast između Tise i Dunava, predstavljali su ozbiljnu pretnju za budućnost.

Događaji u rajnskoj oblasti bili su u tom trenutku ozbiljniji. Tamo je 69. n. e. podigao ustanak Civilis, vođa germanskog plemena Batava, koji su kao pomoćnici služili u rimskoj vojsci. Pokretu su se pridružila galska plemena i pobunjenici su nezadrživo napadali rimske trupe. Na sreću Rimljana, pobunjenici nisu bili ujedinjeni u svojim ciljevima, pa su Rimljani do 70. n. e. ponovo uspostavili red. Iste godine Vespazijanov stariji sin Tit završio je krvavi rat u Judeji tako što je zauzeo i uništio Jerusalim.

Vespazijan je uspeo da uredi državne finansije i da popuni državnu blagajnu, pre svega uspostavljajući stare i zavodeći nove poreze. On je 73. n. e. uzeo cenzorska ovlašćenja i revidirao sastav senata, u koji je uveo ne samo predstavnike italske aristokratije, već i stanovnike romanizovanih provincija.

Pod Vespazijanom počinje nova etapa u rimskoj politici prema provincijama. On teži da nađe oslonca među romanizovanom provincijskom aristokratijom. Naročitu carevu zaštitu uživali su zapadni gradovi; svi oni hispanski gradovi koji nisu imala prava rimskog ili latinskog građanstva, dobili su latinsko građansko pravo. Posebni municipalni statuti (leges) propisuju način upravljanja i unutrašnji život tih provincija. Njihovi bivši magistrati postaju rimski građani. Drugačije je bilo stanje u istočnim oblastima: grčkim gradovima oduzeta je autonomija koju su dobili od Nerona; možda je u vezi s tim opozicija grčkih filozofa prema dinastiji Flavijevaca

[You must be registered and logged in to see this link.]

Domicijan


Domicijan, punim imenom Tit Flavije Domicijan (lat. Titus Flavius Domitianus, rođen 51. god. n. e., stupio na presto 81. godine, umro 96. godine), bio je rimski car, brat i naslednik Titov, sin Vespazijanov i poslednji car dinastije Flavijevaca.

Dok su se njegov otac i sin borili na istoku kao Neronovi vojni zapovednici, Domicijan je u gradu Rimu sticao obrazovanje iz oblasti prava, književnosti i retorike. Nakon što je 79. godine Vespazijan proglašen za cara, zastupao je očeve interese u rimskom senatu. Kasnije, tokom Vespazijanove i Titove vladavine, držao je samo počasna zvanja, ali je u trenutku Titove smrti obezbedio podršku pretorijanske garde, koja ga je i proglasila za cara, što je senat polušno potvrdio.

Pod Domicijanom jačaju apsolutističke tendencije: on je uzeo titulu stalnog cenzora, a za sebe je, kako izgleda, zahtevao i božanske počasti. Sloga između senata i cara narušena je, a to je naročito karakteristično za poslednje godine njegove vladavine. Lucija Antonija Saturnina (Lucius Antonius Saturninus), legata Gornje Germanije, njegove su trupe 89. godine proglasile za cara. Ustanak je ugušen, ali je dao povoda za progone podozrivih senatora. Državne finansije ponovo su ruinirane, pošto je car velika sredstva trošio na građevine, predstave i distribucije. To je dovelo do velike inflacije, koja je pak izazvala povećanje poreza, što je sve uvećavalo nezadovoljstvo. Veliku pažnju posvetio je Domicijan jačanju birokratskog aparata. U pogledu provincija sledio je Vespazijanov primer: zapadne provincije bile su predmet veće pažnje od istočnih. Da bi ojačao italsku poljoprivredu, Domicijan je zabranio gajenje vinove loze u provincijama, ali to naređenje nikada nije bilo strogo izvršavano.

Domicijan nikada nije prošao uobičajenu vojničku obuku niti je rimsku vojsku vodio u velike pobede. Prema Tacitu, on je čak opozvao čuvenog rimskog vojskovođu Julija Agrikolu iz Britanije nakon što je ovaj proširio rimsku vlast na ostrvu sve do škotskih Hajlenda, navodno da Agrikolina vojna slava ne bi zasenila samoga cara.

Još tokom Vespazijanove vladavine Rimskom carstvu bila su pripojena Dekumatska polja (Agri Decumates), oblast preko Rajne koja čini trougao između Rajne, Dunava i Majne. U toj su oblasti utvrđene rimske granice i stvoren sistem kaštela (utvrđenih tačaka) u kojima su se nalazili manji odredi rimske vojske. Posle ugušenja Saturninovog ustanka 89. godine Domicijan je smatrao da je situacija duž Rajne dovoljno stabilna da se vojne oblasti Gornje i Donje Germanije pretvore u obične provincije i da se neke od rajnskih trupa prebace u podunavske oblasti.

Severno od Dunava organizovana je jaka Dačka kraljevina, kojom je vladao Decebal i čije je središte bilo u današnjoj Rumuniji. Dačani su 85. godine napali oblast južno od Dunava, a sledeće godine porazili su i jednu rimsku vojsku poslatu protiv njih. Domicijan se 88. godine uspešno borio protiv Dačana, ali ga je Saturninov ustanak sprečio da postigne konačnu pobedu. Stoga su se Domcijan i Decebal sporazumeli tako da se Decebal obavezao da će štititi donji Dunav od napada Sarmata, a Domicijan da će Dačanima plaćati godišnju kontribuciju. Dunavska je granica, međutim, ostala nestabilna, i Domicijan je povećao broj vojnika koji su bili tamo stacionirani. Do kraja njegove vladavine u toj je oblasti bilo devet legija, dok je rajnskoj oblasti bilo šest. Panonija će uskoro postati vojni centar ravnoteže carstva.

Godine 96. protiv Domicijana sklopljena je zavera, u kojoj su učestovali kako članovi senata tako i pripadnici pretorijanske garde. U zaveru je bila uključena i njegova prva žena Domicija Longina (Domitia Longina), čiji je oslobođenik Stefan (Stephanus) caru i zadao osam smrtonosnih uboda nožem. Flavijevska dinastija se, kao i julijevsko-klaudijevska, završila s carem na koga je primenjen damnatio memoriae: po odluci senata, njegova je vladavina formalno izbrisana iz spiska vladara

[You must be registered and logged in to see this link.]

Trajan


Trajan, punim imenom nakon usinovljenja Marko Ulpije Nerva Trajan (lat. Marcus Ulpius Nerva Traianus, rođen 53. god. n. e., stupio na presto 98. godine, umro 117. godine), bio je rimski car, naslednik Nervin i pripadnik antoninske dinastije.

Trajan je bio prvi i možda jedini car kojega je usvojio prethodni car s kojim nije bio ni u kakvom srodstvu, bilo rođenjem ili bračnim vezama. Takođe je bio drugi u nizu petorice dobrih careva koji su nasleđivali jedan drugoga putem usinovljenja i tokom većeg dela 2. veka obezbedili carstvu unutrašnju harmoniju i dobru vladu. Osim toga, Trajan je kao Hispanac bio prvi car rođen u nekoj provinciji. Uz sve veći broj provincijalaca u senatu, uzdizanje jednog od njih na carski presto bilo je praktično neminovno.

Tokom cele vladavine Trajan je u principu poštovao ustavne običaje principata kakve su ih ustanovili Avgust i njegovi neposredni naslednici. Bio je pažljiv prema senatu i redovno se s njim savetovao i izveštavao ga o svojim aktivnostima. Kako je bio skromnog držanja, nije za sebe tražio preterane počasti i sa senatorima je sklapao srdačna prijateljstva. Time je opet uspostavljeno međusobno poštovanje između senata i princepsa. "Carstvo i sloboda bili su", kako kaže Tacit, "izmireni", a atmosfera sumnje, intriga i terora koja je okruživala Domicijanov dvor, sada je nestala. Trajan je dobio i naklonost širih slojeva stanovništva organizujući građevinske programe, gladijatorske igre i distrbucije novca. Iznad svega, bio je popularan među vojnicima: on je bio istinski vojnik-car. Zbog svega toga nije čudno što je imao nadimak Optimus (= Najbolji), zvanično od 114. godine, a nezvanično od mnogo godina ranije.

Ipak, Trajan je bio autokrata koji se bez oklevanja i obzira mešao i u sferu delovanja senata, kada god je to izgledalo neophodno. Njegov je cilj bila efikasna državna uprava, a želja mu je bila da svuda promoviše javno blagostanje. Ukrasio je Rim sjajnim i značajnim građevinama, a svoju brigu za Italiju pokazao je obvnavljanjem i proširenjem luka u Ostiji i Ankoni. Slao je svoje službenike nazvane curatores u italske municipije koje su bile u ekonomskim teškoćama i pomagao da se one prevaziđu. Jedna od glavnih Trajanovih mera u pravcu poboljšanja stanja Italije bio je razvoj alimentarnih fondova, kojima je temelje udario Nerva. Suština alimentacije sastojala se u sledećem: iz određenog novčanog fonda koji je osnovala država davani su zajmovi sitnim i srednjim zemljoposednicima uz neznatne kamate (obično 5% godišnje); kamate od tih zajmova trošene su na vaspitavanje maloletne siročadi i dece siromašnih roditelja. Slične privatne ustanove postojale su i ranije, ali je novost bila u tome što je sada alimentarni fond osnovala država i što se alimentacija sprovodila u čitavoj Italiji u relativno širokim razmerama. Ali ipak je to bila palijativna mera, koja nije mogla sprečiti propadanje sitnog i srednjeg zemljoposeda i osiromašenje gradskog stanovništva. Trajan je izdao i naređenje koje je svakog senatora obavezivalo da jednu trećinu svoje imovine uloži u italsku zemlju, što je imalo za cilj da poveća vrednost italskog zemljišta.

Interes za Italiju nije značio zapostavljanje provincija, u koje su takođe slati kuratori. Da bi senatske provincije Ahaju i Bitiniju spasao od bankrota koji im je pretilo, Trajan ih je obe privremeno proglasio carskim i poslao tamo specijalne komisije. Njegova prepiska sa Plinijem Mlađim, koga je postavio za namesnika Bitinije, otkriva kako se savesno Trajan bavio i najsitnijim detaljima provincijskog života. Ta korespondencija istovremeno otkriva kako je ograničen bio pristup centralnoj vladi i kako je stoga velika inicijativa u odlučivanju morala biti data namesnicima onih provincija koje nisu bile predmet posebne careve pažnje. Trajanov je dan bio suviše kratak da bi mogao saslušati govor svake delegacije iz provincija, svaku preporuku za davanje počasti ili unapređenja i svaku žalbu koja mu je upućena kao najvišem apelacionom sudu. Pomagala mu je carska birokratija, koju je u Rimu činilo samo nekoliko stotina ljudi i još nekoliko stotina koji su se s raznim zaduženjima nalazili u provincijama ― za upravljanje životima nekih 60 miliona ljudi. Jasno je da se uprava nad tako prostranom državom uglavnom nalazila u rukama lokalnih aristokratija.

U vojnoj sferi, Trajanova vladavina bila je veoma dinamična. Posle Domicijanovih ustupaka iz 89. godine posebno je opasna bila Dačka kraljevina, čiji je kralj Decebal stupio u pregovore sa parćanskim kraljem o zajedničkim akcijama, što je predstavljalo opasnost za istočne granice carstva. U prvom pohodu (101―102) Trajan je potukao Decebala koji je bio prinuđen da sklopi mir, pri čemu je Rimljanima pripao jedan deo Dačke kraljevine. Osim toga, Decebal se obavezao da pomaže Trajana u njegovim daljim pohodima; zbog ovih uspeha Trajan je uzeo naziv Dacicus (= Dački). Novi rat sa Dačkom kraljevinom (105-106) završio se Decebalovim samoubistvom i pripajanjem cele Dakije rimskoj državi. Rimljani su se tako spasli opasnog suseda i dobili podesno zemljište za odbijanje napada sa severoistoka. Osim toga, u Dakiji su se nalazili rudnici zlata, a konačno, to je bila oblast veoma podesna za kolonizaciju. Trajan je, po završetku dačkih ratova, izgradio onaj sistem pograničnih utvrđenja koji je činio tzv. limes: duž granice carstva na izvesnim su rastojanjima podizana manja utvrđenja ― kašteli, koji su povezivani putevima pogodnim za kretanje trupa. Na graničnoj liniji kopani su šančevi i stvarani nasipi. To je imalo za cilj da spreči eventualnu ofanzivu varvara.

Trajan je i na istoku planirao proširenje rimskih granica, očigledno u ubeđenju, koje su i pre i posle njega delili mnogi ugledni Rimljani, da jedino osvajanje može rešiti parćanski problem. Prvi je potez bilo pripajanje Nabatejske kraljevine (106. n. e.), koja se nalazila u Arabiji, u oblasti gradova Bostre i Petre (oba grada se nalaze u današnjem Jordanu i predstavljaju vanredno značajna arheološka nalazišta pod zaštitom UNESCO). Zatim je 114. godine Trajan okupio veliku vojsku, pripojio Rimu zavisnu kraljevinu Jermeniju i napao Partiju. Posle spektakularnih pobeda 115. i 116. godina, on je stvorio nove provincije (Severnu Mesopotamiju i Asiriju) i stigao do Persijskog zaliva. Ipak, on je zapravo samo prošao kroz Mesopotamiju ne učvrstivši tu rimske pozicije. Stoga su, pošto bi njegova vojska prošla, izbijali ustanci. U Kirenaici, smeštenoj na istočnoj obali Libije, još 115. godine Judejci su digli ustanak koji je naišao na odziv i u Egiptu i na Kipru. Ustanci su 117. godine ugušeni, ali je zato ponestalo sredstava za nastavak daljeg ofanzivnog rata protiv Partije. Trajan je zbog bolesti krenuo natrag u Italiju, ali je umro usput u Maloj Aziji.

Pre no što je umro Trajan nije zvanično odredio naslednika. Međutim, još ranije su visoke počasti i važna zaduženja bila dodeljena njegovom najbližem muškom rođaku, Publiju Eliju Hadrijanu, namesniku Sirije. Prema rečima Trajanove udovice, Trajan je na samrti i usvojio Hadrijana. Bila ta tvrdnja istinita ili ne, senat i vojska su joj poverovali i Hadrijana priznali za cara. Trajan je odmah i bez oklevanja bio deifikovan od strane senata.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Hadrijan


Hadrijan, punim imenom nakon usinovljenja Publije Elije Trajan Hadrijan (lat. Publius Aelius Traianus Hadrianus, rođen 76. god. n. e., stupio na presto 117. godine, umro 138. godine), bio je rimski car, naslednik i posinak Trajanov, pripadnik antoninske dinastije i treći u nizu "petorice dobrih careva".

Rođen je u hispanskom gradu Sevilji, u porodici koja je poreklo vodila iz italske pokrajine Picenuma, i bio u dalekom srodstvu s Trajanom, jer je bio unuk sestre Trajanovog oca. Trajan nikada nije zvanično odredio svoga naslednika, ali je njegova udovica Plotina tvrdila da je na samrti Hadrijana proglasio za naslednika i svoga posinka.

Za razliku od Trajana, Hadrijan je bio protivnik teritorijalne ekspanzije. Pošto je i sam 117. godine bio na istoku, odmah se odrekao tamošnjih Trajanovih osvajanja i čak razmišljao i o napuštanju Dakije. Štaviše, četiri vojna zapovednika, koji su znatno doprineli Trajanovim vojnim uspesima, bili su uhapšeni i pogubljeni pod optužbom za zaveru, premda je Hadrijan kasnije tvrdio da su oni bili pogubljeni po naređenju senata, a protiv njegove volje. Do jedinog ozbiljnog ratnog sukoba tokom njegove uglavnom mirne vlade došlo je u Judeji, gde je Bar Kohba (= "Sin zvezde") predvodio ustanak Judejaca (132―135) zbog Hadrijanove odluke da se na mestu Jerusalima podigne rimska kolonija Aelia Capitolina; tamo gde je nekad bio Jerusalimski hram trebalo je da se podigne hram Jupitera Kapitolskog, pod čijim je imenom trebalo da se održava kult samog Hadrijana. Ustanci su se borili snažno, ali bezuspešno.

Umesto vojne ekspanzije Hadrijan je težio definisanim granicama koje se u slučaju potrebe mogu braniti, iza kojih bi se nalazila zavisna kraljevstva, gde je to moguće. Same granice, ukoliko se nije radilo o prirodnim preprekama, bile su snažno utvrđene: u Britaniji je izgrađen tzv. Hadrijanov zid s jednog na drugi kraj ostrva; Germanija i Retija zaštićene su limesom koji se protezao između Majnca na Rajni i Regensburga na Dunavu. Unutar granica vojska je držana u pripravnosti i bila sastavljena uglavnom od lokalnog stanovništva koje se primalo u legije i u pomoćne trupe (tako da je postpeno napušten Vespazijanov sistem po kome su vojnici u pomoćnim trupama služili daleko od svog zavičaja). Pored toga, nastavljena je tendencija stapanja pomoćnih trupa i legija; čak su i razlike među oficirima postale manje, pošto su sada vitezovi ponekad zamenjivali senatore na visokim položajima. Da bi ovu, u osnovi stajaću, vojsku držao u stalnoj pripravnosti (što nije bio lak zadatak), Hadrijan je često preduzimao lične inspekcije, te je oko polovine svoje vladavine proveo u provincijama (121―125, 128―134).

Hadrijan je takođe zaslužan za značajne promene u civilnoj upravi. Vitezovi više nisu morali obavljati vojne dužnosti da bi napredovali u karijeri, a mnogi od njih su ušli u carsku birokratiju. Formalne su titule obeležavale različite stepene viteškog dostojanstva: prokurator je bio vir egregius, običan prefekt vir perfectissimus, prefekt pretorija vir eminentissimus, što je očigledno bila paralela senatorskoj tituli vir clarissimus. Od Hadrijana vitezovi zamenjuju oslobođenike na dvoru i u carevim kancelarijama, a pojavljuju se i u Hadrijanovom carskom savetu (consilium principis).

Važnu je Hadrijanovu meru predstavljalo i izdavanje tzv. Večitog edikta (Edictum perpetuum): po Hadrijanovom nalogu istaknuti pravnik Salvije Julijan revidirao je pretorske edikte, načinio izbor i sistematisao ono što je sačuvalo značaj za to vreme. Kodifikacija je završena izdavanjem "Večitog edikta", u kome su združeni edikti gradskog pretora i pretora peregrina; na kraju je donesen edikt kurulnih edila. Prvi deo bavio se sudskim postupkom pred magistratom, drugi pravnim formulama i građanskim parnicama, dok je treći deo sadržavao propise o sudskim rešenjima i njihovom izvršavanju. U pravnoj je sferi značajna i Hadrijanova odluka da suđenja po građanskim parnicama u Italiji poveri četvorici konzulara. To je položaj Italije učinilo veoma sličnim položaju provincija; Hadrijanova namera, međutim, nije bila da umanji status Italije, već da sve delove carstva učini podjednako važnim. Za jedan deo carstva bio je posebno zainteresovan: mnogo je vremena proveo u Grčkoj, gde je dao da se posbno raskošnu ukrasi grad Atina.

Hadrijan je održavao dobre odnose sa senatom, koji mu, međutim, nikada nije u potpunosti verovao. Njegova je spoljna politika izgledala neherojska, njegov kosmopolitizam nerimski, a njegove reforme smatrane su mešanjem u tradicionalne nadležnosti senata. Pored toga, tokom poslednje dve godine svoje vladavine ponekad se ponašao ćudljivo i tiranski. Kao i Avgust, nije imao sopstvenog sina, pa je grčevito tragao za naslednikom. Nakon što je pogubio svog jedinog muškog rođaka, usvojio je 136. godine Lucija Cejonija Komoda, koji je uzeo ime Lucije Elije Cezar. On je, međutim, uskoro umro, pa je Hadrijan 138. godine izabrao bogatog senatora bez dece, Tita Aurelija Antonina, kome je bila 51 godina. Ali, očigledno u nameri da zasnuje dinastiju, naredio je Antoninu da i sam odmah usvoji dva mladića, 17-godišnjeg Marka Aurelija, nećaka Antoninove žene, i Lucija Vera, sina Elija Cezara. Kada je Hadrijan uskoro potom umro, senat je odbio da ga deifikuje. Da bi to postigao, Antonin je morao uložiti znatne napore. Prema nekima, upravo je zbog te odanosti prema poočimu Antonin dobio nadimak Pije (Pius = Pobožni).

[You must be registered and logged in to see this link.]

Antonin Pije


Antonin Pije, punim imenom na rođenju Tit Aurelije Antonin (lat. Publius Aurelius Antoninus), a nakon usinovljenja Tit Aurelije Fulvo Bojonije Arije Antoninin (lat. Titus Aurelius Fulvus Boionius Arrius Antoninus), nakon stupanja na presto nazvan Pije (lat. Pius = "Pobožni"), rođen 86. god. n. e., stupio na presto 138. godine, umro 161. godine, bio je rimski car, naslednik i posinak Hadrijanov, pripadnik antoninske dinastije i četvrti u nizu "petorice dobrih careva".

Antonin Pije otelotvoruje Rimsko carstvo na njegovom kosmopolitskom vrhuncu. On sam bio je galskog porekla, a njegova žena hispanskog. Za većinu ljudi njegova je vladavina bila prosperitetna i carstvo pod njim zalužuje pohvale koje mu je uputio savremeni pisac Elije Aristid. Za razliku od Hadrijana, Antonin je malo putovao; on je ostao u Italiji, gde je 148. godine proslavio 900. godinu od osnivanja Rima. Princeps i senat bili su u izvanredno dobrim odnosima, a reči tranquillitas (= "mir") i concordia (= "sloga"), kovane na Antoninovom novcu, nisu bile samo prazne parole. Na drugim artefaktima iz doba njegove vladavine s pravom stoji izraz felicitas temporum (= "doba sreće"). Ipak, ustanci i neredi u mnogim pograničnim oblastima (Britanija, Dakija, Mauretanija, Egipat, Palestina itd.) predstavljali su opasne simptome, iako su carstvu kao celini oni izgledali kao udaljeni incidenti, kako kaže Elije Aristid. Antonin je mudro proširio Hadrijanove granice u Dakiji, u rajnskoj oblasti i u Britaniji (gde je severno od Hadrijanovog zida podignut nov bedem, koji je branio rimsku granicu od novih upada). Na istoku, Antonin je diplomatskim putem sprečio upad Parćana u Siriju. U crnomorskoj oblasti pružio je podršku gradu Olbiji i pobedio Alane.

Umro je prirodnom smrću 161. godine u etrurskom gradu Loriju (Lorium), udaljenom nekih 18 km od grada Rima. Njegovo telo položeno je u Hadrijanov mauzolej (danas Castel Sant'Angelo), u njegovu čast posvećen mu je stub na Marsovom polju, a hram koji je 141. godine dao izgraditi na forumu posvećen je caru i njegovoj ranije preminuloj ženi Faustini. Bio je bez oklevanja deifikovan odlukom senata, a na vlast su zajedno stupili njegovi posinci Marko Aurelije i Lucije Ver.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Marko Aurelije


Marko Aurelije, punim imenom po rođenju Marko Anije Katilije Sever (lat. Marcus Annius Catilius Severus), nakon ženidbe Marko Anije Ver (lat. Marcus Annius Verus), nakon stupanja na presto Marko Aurelije Antonin (lat. Marcus Aurelius Antoninus), rođen 121. god. n. e., stupio na presto 161. godine, umro 180. godine, bio je rimski car, naslednik i posinak Antonina Pija, pripadnik antoninske dinastije i poslednji u nizu "petorice dobrih careva".

Marko Aurelije je nasledio Antonina i ispoštovao Hadrijanove namere tako što je Lucija Vera uzeo za punopravnog savladara. Budući da su Verove sposobnosti bile ograničene, ovaj potez ne izgleda mudro, ali je Ver, srećom, odlučivanje prepustio Aureliju. Aurelijev je potez bio opasan iz još jednog razloga: on se veoma udaljavao od ideje carskog jedinstva i anticipirao je kasniju definitivnu podelu carstva na zapadni i istočni deo. Marko Aurelije je bio stoicki filozof, a svoje poglede zapisao je na grčkom jeziku u beleškama koje nose naslov Τά εις εαυτόν (= "Samome sebi"), koje se danas ponekada navode i kao "Razmišljanja" ili "Meditacije". Ranije uspostavljena sloga između senata i cara nije narušavana ni pod Markom Aurelijem. On je potvrdio Trajanovo naređenje da senatori jedan deo svojih sredstava moraju ulagati u italsku zemlju, ali je visinu uloga smanjio s jedne trećine na četvrtinu. Od svog prethodnika Marko Aurelije primio je carstvo koje je živeo u blagostanju: državna blagajna raspolagala je znatnim sredstvima, nemiri u provincijama bili su ugušeni.

Ipak, gotovo čitava vladavina Marka Aurelija bila je ispunjena ratovima i on je u vojnim operacijama proveo više vremena nego i jedan car pre njega. Parćanski kralj Vologaz III napao je 162. godine Jermeniju i na prestolu učvrstio svog štićenika. Namesnik provincije Kapadokije pokušao je da mu se suprotstavi, ali je pretrpeo poraz i bio ubijen. Parćanske trupe upale su u Siriju i napale sirijske gradove. Na istok su upućene trupe iz raznih provincija: sa Dunava, Rajne, iz Afrike i Egipta. Na čelu rimskih snaga nalazio se Lucije Ver, ali su trupama zapravo komandovale iskusne vojskovođe, među kojima se isticao Avidije Kasije. On je zauzeo Jermeniju i Mesopotamiju, pa čak i parćansku prestonicu Ktesifon. Rimska vojska prešla je čak reku Tigar i upala u Mediju, ali je u trupama iznenada počela da se širi kuga. Rat je završen 166. godine, tako što je Jermenija ponovo postala vazalna kraljevina, znatan deo osvojene teritorije vraćen je Partiji, dok je pod rimskim uticajem ostao samo severozapadni deo Mesopotamije. Pobede na istoku obezbedile su mir za izvesno vreme, ali je tome doprineo i sistem utvrđenja duž istočnih granica, stvorenog po uzoru na zapadne oblasti.

Podunavske oblasti, sve do Italije, bile su 167. godine napadnute od raznih varvarskih plemena. Zajedno sa germanskim plemenima ― Kvadima i Markomanima ― napadali su Sarmati. Opasnost je pretila ne samo zapadnim provincijama, nego čak i Aziji. Ova opasnost naterala je oba cara da krenu u pohod. Već na početku pohoda, 169. godine, umro je Lucije Ver, i čitavim ratom rukovodio je sam Marko Aurelije. Rimljani su odneli pobedu: najpre su razbijeni Markomani, zatim Kvadi, a najzad i Sarmati. Postojali su planovi o stvaranju novih provincija, ali su to sprečili događaji u istočnom delu carstva. Tamo se, posle lažne vesti o Aurelijevoj smrti, na ustanak digao Avidije Kasije. Stoga je car morao požuriti na istok, pa je s varvarima 175. godine sklopio mir, po kome su varvari priznali rimski protektorat, a na njihovoj teritoriji raspoređeni su rimski garnizoni; osim toga, jedan je deo varvara s pravima kolona naseljen u rimskim oblastima. Ipak, Aurelijev odlazak na istok otvorio je vrata novim napadima varvara. Na sreću, Kasije je uskoro bio poražen i ubijen, pa je rat sa Kvadima i Markomanima obnovljen 177. godine. Car je ponovo krenuo u pohod, koji se završio pobedom Rimljana, ali je umro 180. godine u Vindoboni (danas Beč), za vreme novog talasa epidemije kuge, koja se raširila u trupama. Aurelije je carstvo ostavio svom 19-godišnjem sinu Komodu, koga je tri dana pre smrti proglasio za savladara.

Marko Aurelije bio je odmah deifikovan odlukom senata, a njegovi posmrtni ostaci prenešeni su u grad Rim i položeni u Hadrijanov mauzolej (danas Castel Sant'Angelo). Njegovi ratni pohodi zabeleženi su na stubu podignutom u njegovu čast, koji i danas stoji netaknut u Rimu.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Komod


Komod, punim imenom Marko Aurelije Komod Antonin (lat. Marcus Aurelius Commodus Antoninus, rođen 161. godine n. e., stupio na presto 180. godine, ubijen 192. godine), bio je rimski car, sin i naslednik Marka Aurelija, poslednji pripadnik antoninske dinastije i car koji je prekinuo niz tzv. "petorice dobrih careva".

Komod je rođen u latinskom gradiću Lanuviju (Lanuvium) kao sin tadašnjeg cara Marka Aurelija. Imao je brata blizanca, Aurelija Fulva Antonina (Marcus Fulvus Antoninus), koji je umro u dobi od pet godina. Marko Aurelije je 166. godine Komoda proglasio za cezara, zajedno s njegovim mlađim bratom Markom Anijem Verom (Marcus Annius Verus). Kada je Anije Ver 169. godine umro prirodnom smrću, Komod je ostao kao jedini Aurelijev sin.

Godine 176. Marko Aurelije je Komoda proglasio za imperatora, a 177. godine za avgusta, čime je Komod formalno postao očev savladar. Iste, 177. godine, dva avgusta su zajedno proslavili trijumf, a Komodu su dodeljena tribunska ovlašćenja (tribunicia potestas). Marko Aurelije je umro 180. godine tokom pohoda protiv Kvada i Markomana a Komod je stupio na presto kao samovladar.

Komod se, kao pre njega Kaligula i Neron, carevi koji su veoma mladi stupili na presto, pokazao nesposobnim, sujetnim i ćudljivim. Srećom, granice carstva ostale su bezbedne, zahvaljujući sposobnim namesnicima provincija i varvarskim saveznicima, kojima je darovana zemlja duž Dunava i koji su zauzvrat pružali vojne usluge. Ali Komod je napustio Aurelijev plan o osnivanju provincija preko Dunava, i više je voleo da se posveti lagodnom životu i uživanju, posebno borbama u rimskoj areni, gde je paradirao kao "rimski Herkul" (Hercules Romanus). Od senata je zahtevao da prizna njegovo božansko poreklo. Ozbiljne je poslove prepustio svojim miljenicima, čije su ambicije i intrige dovodile do zavera, suđenja za izdaju, konfiskacija i ubistava.

Poslednjeg dana 192. godine Komoda je ubio njegov oslobođenik Narcis (Narcissus), u zaveri koju su organizovali neki senatori, pretorijanski prefekt i Komodova ljubavnica Marcija (Marcia). Ovaj atentat stavio je tačku na jednu pogubnu vladavinu; tako su Antonini, kao Julijevci-Klaudijevci, neslavno završili. I dalji razvoj događaja bio je sličan: senat je Komoda osudio na damnatio memoriae, tj. naredio je brisanje njegovog imena iz spiska vladara i poništavanje njegovih naređenja. Zatim je, kao i posle Nerona, usledila nova "godina četiri cara".

[You must be registered and logged in to see this link.]

Tit


Tit, punim imenom Tit Flavije Vespazijan (lat. Titus Flavius Vespasianus, rođen 39. god. n. e., stupio na presto 79. god. n. e., umro 81. godine), bio je rimski car, sin i naslednik Vespazijanov i pripadnik carske dinastije Flavijevaca.

Tit je imao uspešnu vojničku karijeru. Od 61. do 63. godine bio je vojni tribun u Britaniji i Germaniji. Godine 67. pratio je svoga oca Vespazijana, tada jednog od Neronovih vojnih zapovednika, u Judeju gde je bio buknuo veliki ustanak protiv rimske vlasti. Taj su rat Vespazijan i njegov sin uspešno vodili i, kada je 68. godine stigla vest o Neronovoj smrti, ostali su neosvojeni još samo Jerusalim i nekoliko tvrđava. Kada je Vespazijan proglašen za cara, predao je zapovedništvo nad vojskom svome sinu Titu, koji je nastavio opsadu Jerusalima i 70. godine uz pomoć četiri legije konačno ugušio ustanak. Jerusalim je bio opustošen, a Jerusalimski hram do temelja porušen. Po povratku u Rim Tit je proslavio veličanstveni trijumf, u čiju je uspomenu kasnije podignut velelepni Titov slavoluk. Nakon toga nekoliko puta postavljan je za konzula, a služio je i kao prefekt pretorijanske garde.

Tit je stupio na rimski presto odmah po očevoj smrti 79. godine. Prema svim pisanim izvorima kojima danas raspolažemo, bio je uspešan i voljen vladar, a senatorska tradicija smatra ga jednim od najboljih careva. Prekinuo je suđenja koja su otpočela pod njegovim ocem pod optužbama za izdaju, kažnjavao je doušnike (delatores) i organizovao skupe gladijatorske igre. Za njegove vladavine dovršena je izgradnja Koloseuma, koji je originalno nazvan "Flavijevski amfiteatar" (Amphitheatrum Flavium), a na Eskvilinu, i to na mestu gde se nekada nalazila velelepna Neronova palata poznata kao Zlatna kuća (Domus aurea), podignuta su javna kupatila poznata pod nazivom Titove terme. Godine 79. došlo je u južnoj Italiji do erupcije vulkana Vezuva, u kojoj su propala tri grada u Napuljskom zalivu ― Pompeji, Herkulanej i Stabiji. Tit je utrošio velika sredstva na zbrinjavanje preživelih stanovnika, a dva puta nakon vulkanske erupcije posetio je Pompeje. Tokom njegove vladavine čovek pod imenom Terencije Maksim (lat. Terentius Maximus), poznat kao "Lažni Neron" jer je fizički nalikovao na cara Nerona, pokušao je da organizuje ustanak ali je brzo proteran u Partiju.

Godine 81. Tit je umro, prema jednima od malarije, a prema drugima od otrova koji mu je dao lekar Valens po naređenju Titovog brata Domicijana, koji ga je i nasledio. Nakon smrti rimski senat ga je bez oklevanja deifikovao

[You must be registered and logged in to see this link.]