Čegar

Prvi spomenik na Čegru podigao je Milan Obrenović Oslobodilac 1878. godine. Obilazeći to istorijsko mesto, grupa nemačkih i engleskih turista bila je 1924. impresionirana Ćele-kulom, ali je više iznenađena neuglednim spomenikom na mestu bitke. Svoje impresije su izneli niškom vladici Dositeju, koji je kralju Aleksandru Karađorđeviću predložio podizanje većeg i lepšeg spomenika. Tako je i bilo, gradnja sadašnje kule završena je 1927. godine, a obimniji radovi na kuli i oko nje izvedeni su povodom 150. i 180. godišnjice Čegarske bitke.

Jedinstveni spomenik oslobodilačkih ratova u Jugoslaviji. Nekada van naselja, pored Carigradskog druma, a sada na Bulevaru revolucije – u samom Nišu. Ćele kula je podignuta od lobanja izginulih Srba u bici na Čegru kod Niša 31. maja 1809. godine. Izgrađena je već krajem leta iste godine, na inicijativu svirepog Huršid paše, tadašnjeg zapovednika Niša, kasnije velikog vezira.

Bitka na Čegru 1809. godine je odlučujući sukob Srba sa Turcima u Prvom srpskom ustanku (1804-1813), od čijeg ishoda je zavisila sudbina ustaničke Srbije. Oslobođenje Niša u ustaničkim planovima nacionalno-oslobodilačke politike, bio je najbitniji cilj obnove srpske države. I međunarodna politička akcija ustaničke Srbije. Tako Ruski izaslanik u Beogradu, tokom Prvog srpskog ustanka, Konstantin Rodofinikin, obaveštavajući carsku Rusiju 1808. godine, posebno naglašava da u sastavu buduće Srbije "mora biti i Niš". Isto tako, ruska vlada u pregovorima sa Napoleonom i Turcima, 1808. i 1809. godine, obavezno ističe da u sastav Srbije mora ući i Niš. To, uostalom, i Karađorđe, početkom 1809. godine, zahteva od Rusa koji pregovaraju sa Turcima.

U takvom raspoloženju je, u proleće 1809. godine i započela srpska vojna operacija prema Nišu. Srpska ustanička vojska, sa oko 16.000 boraca, predvođena glavnim zapovednikom Milojem Petrovićem, komandantima Hajduk Veljkom i Petrom Dobrnjcem i vojvodama Ilijom Barjaktarevićem, Pauljom Matejićem i Stevanom Sinđelićem, pristigla je 27. aprila 1809. godine nadomak Niša kod sela Kamenica, Donjeg i Gornjeg Matejevca. Za mesec dana boravka, srpski ratnici su ovde izgradili šest utvrđenih šančeva, čitav sistem reduta, magacina i drugih fortifikacija. Dugo ustaničko zadržavanje kraj Niša koristilo je i Turcima da ojačaju svoje redove vojnicima iz Sofije, Jedrena, Prištine, Leskovca i Vranja.

Konačno, Turci su 31. maja 1809. godine napali najistureniji srpski logor, ukopan na uzvišenju Čegar, kojim je komandovao resavski vojvoda Stevan Sinđelić. Boj se vodio čitav dan. Turci su napadali u talasima. Poraz je prouzrokovan i sukobom među srpskim starešinama, pa Stevan Sinđelić nije dobio adekvatnu pomoć iz susednih šančeva. To potvrđuje i letopisac, zapisavši na margini crkvene knjige "Pentikostar": "Na Čegar srpska vojska poginu; starešine se skaraše i vojsku izdadoše". Sinđelić je tada izveo herojski podvig: pucanjem u barutanu digao je u vazduh čitav šanac, uništivši i sebe i brojne Turke.

Na Čegru je izginulo oko 3.000 Srba. Od njihovih glava su načinili Ćele kulu. Zabeleženo je kazivanje nekog "haxije Srbina iz Niša" o načinu skupljanja i pripremanja lobanja za gradnju Ćele kule. Niški paša je, odmah posle Čegarske bitke, "davao za svaku srpsku glavu po 25 froša, pa zapovedio ćurčijama da ih oderu, te ih odrane slao da se uzidaju u kulu, a kože njihove dao štaviti i potom napunjene pamukom poslao u Carigrad".